Shoqëritë e hershme, përdornin metoda brutale për zbulimin e gënjeshtrave apo të vërtetave, ku rëndom përdorej tortura. Për shembull, në Mesjetë përdorej uji i valuar për të zbuluar gënjeshtarët, pasi besohej se burrat e ndershëm, do ta përballonin më mirë se gënjeshtarët.
Pajisja më e hershme për zbulimin e gënjeshtrave, është një shpikje e vitit 1895 nga italiani Cesare Lombroso, që bazohej tek matja e ndryshimeve në presionin e gjakut të atij që merrej në pyetje nga policia.
Një pajisje e ngjashme u shpik në vitin 1904 nga italiani tjetër Vittorio Benussi, që bazohej tek matja e frymëmarrjes. Më pas amerikani William Marston, vijoi punën e Lombrosos, duke u bazuar tek presioni i gjakut, gjatë marrjes në pyetje të të burgosurve gjermanë në Luftën e Parë Botërore.
Makina e ndërtuan nga Marston, tregoi ekzistencën e një lidhje të fortë midis presionit të gjakut, dhe atij që është duke thënë një gënjeshtër. Pavarësisht nga kontributet e paraardhësve të tij, Marston u vetëquajt si “babai i poligrafit”. Ai ishte lobuesi kryesor për përdorimin e pajisjes së tij në gjykatat amerikane. Në vitin 1938 ai botoi një libër me titull “Testi që zbulon gënjeshtrat”, ku dokumentoi teorinë e tij dhe përdorimin e pajisjes.
Por një pajisje e ngjashme që regjistronte si presionin e gjakut, ashtu edhe frymëmarrjen e njeriut nën testim, u shpik në vitin 1921 nga John Larson i Universitetit të Kalifornisë, dhe u përdor për herë të parë nga Departamenti i Policisë në Berkli të Kalifornisë në SHBA.
Ajo pajisje u përmirësua më tej Leonarde Keeler, që shtoi matjen e reagimit galvanik të lëkurës në vitin 1939. Pajisja e tij më pas u ble nga FBI-ja, dhe shërbeu si prototipi i poligrafit modern. Një pajisje tjetër, e cila regjistronte aktivitetin muskulor që shoqëronte ndryshimet në presionin e gjakut, u ndërtua në vitin 1945 nga John E.Reid. Ai pretendonte se pajisja e tij kishte saktësinë më të madhe nga gjithë të tjerat.
Në disa vende, poligrafi përdoret si një mjet për marrjen në pyetje të të dyshuarve apo kandidatëve për punë specifike në sektorin publik ose privat. FBI, NSA dhe CIA dhe shumë departamente të policisë në SHBA, përdorin ekzaminimin e poligrafëve, për të hetuar të dyshuarit dhe për të testuar paraprakisht punonjësit e rinj.
Në vitin 2018, revista “Wired” raportoi se në SHBA zhvillohen rreth 2.5 milionë teste poligrafike çdo vit. Kostoja mesatare e një testi të tillë ,është më shumë se 700 dollarë. Kësisoj ndaj “zbulimi i gënjeshtrës”, është pjesë e një industrie gati 2 miliardë dollarëshe.
Por sa efektiv është në të fakt poligrafi? Si një shpikje amerikane, ai ka një përdorim të gjerë kryesisht në SHBA, ndërsa përdoret në shumë pak në vende të tjera të botës. Por edhe në SHBA gjykatat janë vitet e fundit të prirura, të mos e marrin shumë për bazë testin e makinës të së vërtetës, dhe i besuar me shumë testit të ADN-së.
Në vitin 2003, Akademia Kombëtare e Shkencave në SHBA (NAS), publikoi një raport me titull “Poligrafi dhe zbulimi i gënjeshtrës”. Ajo zbuloi se shumica e testeve poligrafike, ishin “të pabesueshme, jo-shkencore dhe të njëanshme”.
Në fakt, që në vitin 1978, Richard Helms, drejtori i atëhershëm i CIA-a, do të deklaronte:“Ne zbuluam se disa europiano-lindorë, ishin të aftë ta mposhtnin poligrafin në çdo kohë. Amerikanët nuk janë shumë të aftë në këtë gjë, pasi ne jemi edukuar që të vegjël të themi të vërtetën, dhe kur gënjejmë kjo është shumë e dukshme. Por po shohim që shumë evropianë dhe aziatikë, mund ta kalojnë testin pa asnjë problem”.
Poligrafia është fajësuar pse ka dështuar në zbulimin e spiunit të njohur si agjent i dyfishtë Aldrich Ames, që kaloi me sukses 2 teste poligrafike gjatë spiunimit për llogari të Bashkimin Sovjetik gjatë Luftës së Ftohtë. Spiunë të tjerë që ia hodhën makinës që zbulon gënjeshtrat, përfshijnë Karl Koecher, Ana Belen Montes dhe Leandro Aragoncillo.
Gjithsesi, ishte testi poligrafik ai që demaskoi agjentin e CIA-s, Harold Nicholson, çka çoi edhe në arrestimin e tij. Poligrafi dështoi edhe me vrasësin serial Gary Ridgway në vitin 1984. Ai pranoi se kishte gënjyer 20 vite me vonë, kur u përball me testin e AND-së, por ndërkohë kishte vrarë edhe 7 gra të tjera, dhe në total 49 gra.
Paradoksalisht, shumë njerëz të pafajshëm kanë rënë “pre” e testeve poligrafike. Në Wichita të shtetit të Kansasit në vitin 1986, Bill Wegerle dështoi në 2 teste poligrafike, dhe jetoi për vite nën dyshimet e autoriteteve, se ishte ai autori i vrasjes së gruas së tij Vicki Wegerle, megjithëse as nuk u arrestua, dhe as dënua për vdekjen e saj.
Vetëm në marsin e vitit 2004, u zbuluan provat se vrasja e saj ishte kryer një vrasës serial i njohur si Dennis Rader, ose BTK. Më në fund, ndaj Bill Wegerle ranë të gjitha dyshimet. Për këto gabime, senatori amerikan Sam Ervin do të shprehej në vitet 1980, se “testi poligrafik i ngjan një gjuetie shtrigash të shekullit XX”.
Dhe shumë studime kanë argumentuar se psikopatët kriminelë si Ridgëay apo vrasësi tjetër serial Ted Bundy, janë të aftë të mposhtin poligrafin, për shkak se kanë nivele ankthi shumë më të ulëta se sa njerëzit normalë. Gjithsesi, kërkimet në këtë fushë kanë dhënë rezultate të përziera.
Vitet e fundit, janë në përdorim lloje të tjera testimi të së vërtetës, si programet kompjuterike për analizimin e zërit.
Ai përdoret nga disa institucione qeveritare në SHBA, për të dalluar nëse aplikantët për ndihmë ekonomike janë duke gënjyer apo jo. Gjithsesi, ekspertët thonë se metoda të tilla duhen marrë me rezerva, pasi mundësia e spekulimit është shumë e madhe./ TIRANA TODAY
