AKADEMIK PROF. ANASTAS ANGJELI
Vendi ynë vazhdon për balljen me një krizë tashmë të trefishtë. Nëse deri më tani, këto dy vite, prej nëntorit 2019 dhe fillimit 2020 përballja ka qenë dhe vazhdon të jetë me pasojat e tërmetit të 26 nëntorit 2019 dhe pandeminë e Covid-19 dhe krizën ekonomike rrjedhojë e kësaj të fundit, tashmë ndodhemi përballë një krize të re të pritshme, asaj energjetike. Në këtë trinom krize, situatë e krijuar nga tërmeti i dy viteve më parë është specifike për vendin tonë, ndërsa dy krizat e tjera janë jo thjesht dhe vetëm shqiptare. Kjo, sepse mbare bota po përjeton kriza të njëpasnjëshme, si ajo e pandemisë COVID-19 (sanitare, humane, ekonomike e sociale) që filloi në vitin 2020 dhe ajo energjetike që ka dhënë sinjalet e para dhe pritet të rritet në të ardhmen e afërt. Pa dyshim, kjo situatë ka tërhequr vëmendjen në vazhdimësi të institucioneve financiare ndërkombëtare, FMN, BB, të Bashkimit Europian, liderëve të të gjithë vendeve organizatave, bashkimeve dhe institucioneve të ndryshme ekonomike, analistëve dhe ekspertëve në mbarë globin. Njëhershmi kjo nuk ka mbetur jashtë vëmendjes dhe opinionit politik dhe profesioanal, analistëve, OJF dhe rrjeteve sociale në vendin tonë. Nëse ka një qartësim të situatës dhe në këto dy vite për mënyrën dhe rezultatet e arritura deri tani në përballjen dhe procesin e rindërtimin e pasojave të tërmetit dhe vazhdimin e punës në këtë drejtim si dhe me masat e marra për përballjen e pandemisë COVID-19 (menaxhimin në vazhdimësi të saj, sigurimin e vaksinave, vazhdimi i procesit të vaksinimit të popullatës) dhe të pasojave në ekonomi të kësaj pandemie (rritja ekonomike në tremujorin e dytë të këtij viti është një sinjal pozitiv i rimëkëmbjes ekonomike) tashmë debati është zhvendosur disi më shumë në fillimet e krizës energjetike dhe rritjen e çmimeve. Pyetje e dilema nga më të ndryshmet. Çfarë është kjo krizë tjetër? A është kjo një krizë reale apo e sajuar? A është kjo një krizë shqiptare apo globale? Pse po rriten çmimet e produkteve të tjera? Si ndikojnë në ekonomi dhe nivelin e jetesës së qytetareve? Ç’duhet të bëjmë? Etj., etj.
KRIZA ENERGJETIKE DHE SFIDAT GJEOPOLITIKE TË SË ARDHMES
Historikisht, të gjitha krizat ekonomike në përgjithësi, janë shoqëruar me fenomene dhe probleme shkaktare, shoqëruese dhe pasojë e tyre. Ato janë gërshetuar me njëra-tjetrën. Të tilla janë papunësia dhe problemet sociale, rritja e çmimeve të produkteve të ndryshme, rritja e çmimeve energjetike (gazit, naftës dhe derivateve të saj) fenomenet inflacioniste etj. Por, në këndvështrimin e kostos dhe të kthimit të investimit, cikli i energjisë është thellësisht i ndryshëm nga cikli ekonomik. Kur këto kriza janë globale, pa dyshim që ndikimi në ekonominë globale është i madh. (Kriza e viteve 1972, 1979, 2008). Kësisoj, vendet me ekonomi të fortë goditen më pak, ndërsa ato me ekonomi të dobët (vendet e pazhvilluara) goditen më fort. Edhe vendi ynë pa diskutim që ka filluar të efektohet nga kjo “krizë e çmimeve”, edhe pse në fillimet e veta.
Arsyet e kontekstit global të fillimeve të krizës së re energjetike aktuale mund të përmblidhen në disa, prej të cilave më kryesoret mund të përmenden:
Së pari- Kriza aktuale globale ekonomike, recesioni me një ngadalësim të konfirmuar ekonomik dhe kriza financiare në një kontekst të borxhit tepër të lartë (më shumë se tre vite të PBB-së).(Pasoja e pandemisë COVID -19).
Së dyti, një goditje e prodhimit të naftës, pasi për herë të parë në historinë e saj, Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë (IEA) evokon një rrezik me kalimin e kulmit të pritur midis 2020 dhe 2025, kulm përtej të cilit prodhimi i “arit të zi” do të ulet në mënyrë të pariparueshme. Çdo vit, kërkesa rritet me një milion fuçi/ditë, ndërsa shterimi i burimeve, i cili i referohet uljes së rezervave të naftës dhe hidrokarbureve, arrin 2 në milionë fuçi.
Së treti, një krizë klimatike me dështimin e madh të konferencës klimatike të Madridit që u mbajt në vitin 2019, që lë gjatë sfidës energjetike zvogëlimin e konsumit tonë të karburanteve fosile për të parandaluar ndryshimin e klimës, duke i thënë një lamtumirë të pashmangshme rritjes. Në fakt, Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë1 (IEA) publikoi raportin e saj vjetor mbi naftën më 17 mars të këtij viti, në të cilin parashikon një rritje të konsumit global deri në vitin 2026 nëse politikat e karbonit të ulët nuk përforcohen në vitet e ardhshme.
Së katërti, zhvillimet dhe interesat gjeopolitike dhe tregtare (lëvizjet në tregjet globale nuk mund të mos konsiderohet veçanërisht në këtë situatë të zhvillimeve globale.
-Së pesti, zhvillimi i shpejtë i kapitalizmit dixhital, mund të themi se po çon në një rritje të jashtëzakonshme të kërkesës për energji elektrike në të gjithë botën dhe kjo rritje e kërkesës sapo ka filluar. Teknologjitë e reja, shfaqja e internetit dhe gjithçka që lidhet me të (inteligjenca artificiale, ruajtja e të dhënave, shitjet në internet, rrjetet e lidhur etj.) po çon në një rritje të jashtëzakonshme të kërkesës për energji elektrike në të gjithë botën dhe kjo rritje e kërkesës sapo ka filluar. Pra, ndërsa përparimet teknologjike e bëjnë përdorimin e energjisë me efikasitet, ato gjithashtu inkurajojnë sjellje të reja, duke krijuar nevoja të reja, më të mëdha. . Nëse sot interneti do të ishte një shtet, ai do të ishte konsumatori i tretë më i madh i energjisë elektrike pas Shteteve të Bashkuara dhe Kinës. Kjo kërkesë dyfishohet çdo katër vjet. Në vitin 2030, kërkesa për energji elektrike për këtë sektor do të jetë e barabartë me kërkesën globale për energji elektrike në vitin 2008. Kjo paralajmëron një mungesë të jashtëzakonshme të energjisë elektrike në horizontin jo shumë të largët. Dhe kjo mungesë duket se do të përkeqësohet nga fakti se në të gjitha demokracitë kryesisht “Oksidentale”, po zgjidhen ekologjistë, të cilët kanë vetëm një ide për të ngadalësuar dhe parandaluar prodhimin e energjisë. Rezultati logjik është kriza tjetër e kapacitetit nënenergjetik, e cila po shfaqet në horizont. Njëhershmi, në gati një shekull, popullsia e botës është më shumë se katërfishuar dhe konsumi i energjisë është rritur 9-fish, pavarësisht efikasitetit të përmirësuar të saj. Në vitin 2020, konsumi global i naftës përjetoi një rënie historike në kontekstin e pandemisë së COVID-19 dhe ku arriti në gati 91 milionë fuçi në ditë, ose rreth 9% më pak se në vitin 2019 (99.7 milionë fuçi në ditë). Sidoqoftë, kjo rënie nuk është domosdoshmërisht e qëndrueshme. Konsumi global tanimë është rritur në 94.7 milionë fuçi në ditë në tremujorin e fundit të vitit 2020 (krahasuar me 82.9 milionë fuçi në ditë në tremujorin e dytë të vitit).
Sipas skenarit referues të IEA, konsumi botëror i naftës mund të rritet çdo vit deri në vitin 2026 dhe më pas të arrijë në 104.1 milionë fuçi në ditë, ose 4% më shumë se në vitin 2019 para pandemisë së Covid-19. Për sa i përket anës së ofertës, rritja e pasigurisë është gjithashtu në parashikimet e IEA. Në skenarin referues të Agjencisë, prodhimi global duhet të rritet me 10.2 milionë/fuçi në ditë deri në vitin 2026 për të përballuar rikthimin në konsumin global.
Gjysma e kësaj rritje të prodhimit të naftës mund të vijë nga Lindja e Mesme, e cila përbën një ndryshim rrënjësor nga vitet e fundit, e markuar nga roli mbizotërues i SHBA, i cili është bërë prodhuesi më i madhi naftës në botë falë shfrytëzimit të hidrokarbureve jokonvencionale të tij (light tight oil).
IMPLIKIME SOCIO-EKONOMIKE DHE GJEOPOLITIKE TE KRIZES ENERGJITIKE
Energjia nuk është një sektor si çdo sektor tjetër: ajo bën të mundur pothuajse të gjitha aktivitetet njerëzore, industriale, bujqësore etj. Ndezja e një kompjuteri, udhëtimi me avion, pirja e ujit të pastër, janë gjëra që janë të lehta për t’u përballuar falë kostove historikisht të ulëta të energjisë. Disponueshmëria e energjisë me kosto të ulët është pra kushti i nevojshëm për funksionimin e duhur të shumicës së aktiviteteve njerëzore, dhe për këtë arsye të ekonomisë. Megjithatë, nafta, gazi dhe qymyri i parinovueshëm do të shterojnë së shpejti, pa asnjë perspektivë për një zëvendësim efikas me burime të tjera të energjisë në një afat të shkurtër. Nëse specialistët nuk janë në gjendje të parashikojnë me saktësi datën e “shterimit të naftës”, tanimë mund të thuhet se prodhimi botëror është shumë afër rënies. Rënia e gazit dhe qymyrit padyshim që do të ndodhë. Me pakësimin e vazhdueshëm të substancave, mbi të cilat është ndërtuar bota industriale dhe pa alternativa serioze do të ndodhë një krizë e paparë energjetike. Dhe bashkë me të, një krizë e gjithçkaje që energjia e lirë bën të mundur: industrinë, transportin, bujqësinë etj. A do të thotë përfundimi i energjisë së lirë kolaps ekonomik i paevitueshëm? Sigurisht që varet nga mënyra sesi e përkufizojmë këtë term. Por nëse e quajmë kolaps ose fundi i botës sonë industriale, duhet të presim vështirësi të reja, të cilat brezi i prindërve tanë nuk i përjetoi. Nafta dhe gazi nuk janë mallra si të tjerët. Në gjeopolitikë ekonomike nuk bëhet fjalë për një “artikull të thjeshtë të dyqaneve ushqimore”, por për një “artikull të politikës ndërkombëtare2 ”. Çështjet e energjisë shkaktojnë pretendime territoriale, shfaqjen e betejave të reja për pushtet, justifikojnë aleancat ose bashkëpunimin. Ato shpesh luajnë një rol vendimtar në formimin e rendit botëror3 . Ka ardhur koha për t’i dhënë fund pamaturisë energjetike. Kriza që po përjetojmë shënon fundin e një periudhe të pavetëdijes së përgjithësuar, e cila zgjati gati njëzet vjet, gjatë së cilës rritja e pakontrolluar e konsumit të energjisë çoi në çrregullime klimatike dhe degradim të përshpejtuar të mjedisit. Ky konsumim i tepërt i energjisë me kosto të ulët ka shkuar paralelisht me globalizimin e ekonomisë dhe liberalizimin e tregtisë, mbi të cilin është bazuar rritja ekonomike e fuqive në zhvillim si Kina, India dhe Brazili. Tani mund të shohim, me atë që është bërë një krizë në kërkesën për energji, natyrën e paqëndrueshme të kësaj norme të konsumit dhe shfrytëzimit të burimeve të energjisë. Epoka e pamaturisë tani ndiqet nga koha e shqetësimit mbi konceptin e sigurisë ndërkombëtare të energjisë dhe përkufizimin dhe kuptimin që do t’i jepet këtij objektivi. Çfarë duhet të sigurohet: niveli i furnizimeve, qasja e garantuar në treg, stabiliteti i çmimeve, rrjetet e transportit? Ne shohim përmes këtyre koncepteve të shumta që vendet prodhuese nuk kanë të njëjtat përparësi ose të njëjtat interesa si vendet konsumatore, të cilat, në vetvete, nuk reagojnë në të njëjtën mënyrë në varësi të faktit nëse janë të pasur, të varfër apo plotësisht të varur. Ndërsa secili vend ruan përkufizimin e tij për sigurinë e tij energjetike, megjithatë duket se asnjë zgjidhje nuk është e zbatueshme në afat të gjatë nëse nuk merr parasysh ndërvarësinë e të gjithë aktorëve. Në një botë të hapur ku ndërvarësia është fakt i jetës, siguria e energjisë nuk mund të arrihet thjesht duke kërkuar pavarësinë energjetike.
Përtej këtyre elementeve bazë, mbetet me rëndësi edhe analiza gjeopolitike “iellor.ive ,vecanerisht ne ateeikerritjen e cmimeve. importuar permes rgjise per kategorite qe preken me shumekavices dhe en mee modifikuar bazuar në veprimet dhe “lojërat” e aktorëve në skenën ndërkombëtare. Disa mund të bllokojnë qëllimisht tregjet në rënie. Ky ishte rasti me strategjinë amerikane, e cila pati sukses në ruajtjen e naftës, pa dyshim shumë të bollshme, me 3 dollarë për fuçi për gati tridhjetë vjet pas marrëveshjeve të Quincy, deri në goditjen e parë të naftës. Kjo i lejoi Shtetet e Bashkuara të imponojnë mënyrën e tyre të jetesës në të gjithë botën dhe në Europë4 për të rindërtuar veten me një kosto më të ulët gjatë “tridhjetë viteve të lavdishme”. Kjo kosto e tepërt e energjisë, e nxitur nga spekulimet financiare, ka ndihmuar në shtrëngimin e normave të interesit, duke shkaktuar krizën e hipotekave subprime dhe duke vënë modelin tonë perëndimor në gjendje dështimi. Në fakt, kriza financiare dhe sanitare që po kalojmë është në realitet vetëm një krizë e maskuar e energjisë e cila nuk mund të zgjidhet duke shtypur para dhe duke rritur borxhet sovrane ad vitam æternam. Bilanci i fuqisë që rezulton është shumë i brishtë. Nga ana e saj, Europa është bërë shumë e varur nga të gjithë partnerët e saj rusë, të Magrebit, arabë dhe afrikanë në lidhje me furnizimet dhe negociatat e çmimeve.
Si mund t’i bëjmë njerëzit që nuk janë vërtet të vetëdijshëm për sfidat e tranzicionit të energjisë, të cilët imagjinojnë se komoditeti dhe mirëqenia e tyre janë të garantuara me të njëjtin nivel të efikasitetit të energjisë, t’i përballojnë këto rritje kostoje? E njëjta gjë vlen edhe për Kinën, e cila nuk është në gjendje të ngadalësojë transformimin e vendit, me rrezikun e shkaktimit të shpërthimit social, dhe për Indinë e cila, në gjysmë shekulli, duhet të tejkalojë Kinën në të gjitha fushat. Këto politika, të cilat mbeten energji-intensive dhe grabitqare, nuk mund të zgjidhen me teknologjitë e vetme të energjisë së rinovueshme siç i njohim sot (era, dielli, reduktimi i CO2 , biomasa etj.). Strategjitë aktuale kanë më shumë gjasa të krijojnë konflikte nëse lojërat e aktorëve nuk kontrollohen. Së paku, ato do të jenë burime spekulimi për të mbajtur çmimet e larta duke luajtur në besimin e thellë të një mungese të afërt ose mosbalancimesh në shpërndarjen e vlerës. Në fakt, ne jemi në prag të një revolucioni në çështjet e energjisë. Po ndryshojnë paradigma. Gradualisht po kalohet nga një botë ku “skllavërimi mekanik” nuk i plotëson më nevojat e njerëzimit në një botë të ndërlidhur dhe të ndërvarur, ku një “skllavërim i ri”, mjaft neuronal, do të krijojë përfundimisht forma të reja të vlerës së shtuar. Sidoqoftë, ende nuk është gjetur ekuacioni për gurin kryesor të ri që do të lejojë funksionimin e matricës tjetër me energji të rinovueshme dhe të pastra. Tani për tani, gjithçka bazohet në shkatërrimin e lëndëve djegëse fosile dhe ka ende vetëm disa vite, në rastin më të mirë, për të shpikur diçka tjetër.
SHIFRA DHE FAKTE –EUROPA DHE SHQIPERIA
Në Europë, çmimi i gazit është rritur me më shumë se 250% që nga janari i këtij viti. Por kjo është një mesatare, sepse nëse kalohet nga njëri shtet në tjetrin, panorama është me një spektër koloriti të larmishëm. Në Mbretërinë e Bashkuar, për shembull, është + 500% dhe pas gazit, energjia elektrike po arrin tani nivelet historike. Kjo shpjegohet para së gjithash me një shpërthim global të kërkesës për gaz dhe energji elektrike, e lidhur me rimëkëmbjen ekonomike pas Covid-19, e cila ndodhi pothuajse kudo në të njëjtën kohë. Energjitë e rinovueshme nuk ishin në gjendje të merrnin përsipër siç duhej rolin e tyre. Parqet eoliene për shembull, kanë pasur probleme muajt e fundit pasi pothuajse nuk ka pasur erë në Europë. Prandaj, prodhuesit duhej të rinisnin stacionet e energjisë me qymyr ose të mbanin stacionet e energjisë me gaz të funksiononin më gjatë. Mekanikisht, ata lëshonin më shumë CO2 , kështu që ata duhej të paguanin më shumë të drejta të emetimit, të drejta të cilat janë gjithashtu gjithnjë e më të larta, ne jemi në 62 euro për ton aktualisht5.
Kësaj i shtohet edhe loja e paqartë e Rusisë, një nga furnizuesit kryesorë të gazit në Europë. Gazprom dyshohet se ka zvogëluar qëllimisht furnizimet e tij me gaz që kalojnë përmes Ukrainës për të shtyrë Gjermaninë të miratojë më shpejt hyrjen në shërbim të tubacionit të gazit Nord Stream 2, i cili kalon përmes Detit Baltik.
Në Spanjë, fatura mesatare mujore e gazit kaloi gjatë një viti nga rreth 40 në 108 euro. Për të kufizuar rritjen, qeveria tashmë kishte ulur TVSH-në nga 21% në 10% këtë verë, por kjo nuk ishte e mjaftueshme. Plani i ri i urgjencës u njoftua javën e kaluar ku u synua që do të jenë kompanitë e mëdha të shpërndarjes që do të kontribuojnë. Madridi shpreson të rimarrë 2.6 miliardë euro deri në pranverë për ta rishpërndarë atë te më të varfrit.
Në Mbretërinë e Bashkuar, një rritje prej 12% pritet në fillim tetori. Mbi një vit, inflacioni për një familje përfaqëson rreth 150 euro. Për më tepër, pesë furnizues të energjisë tashmë kanë falimentuar. Në Itali, po bëhen plane për të rishikuar mënyrën e llogaritjes së faturave pasi qeveria ka frikë nga një rritje prej 40% e çmimeve të energjisë elektrike me pakicë gjatë tremujorit të ardhshëm.
Në Francë, ndihma e “jashtëzakonshme” prej 100 eurosh do t’i paguhet në dhjetor pothuajse 6 milionë njerëzve.
Prandaj, cikli i energjisë është thellësisht i ndryshëm nga cikli ekonomik”.
Por, të gjitha këto masa duken si jo adekuate. Ato janë të njëanshme dhe të përkohshme. Ndërsa pritet një kthim në normalitet, pasi kjo situatë nuk supozohet të zgjasë, vendet do të luten që dimri të mos jetë shumë i ashpër. Sepse kjo rritje çmimi kërcënon të përkeqësojë mungesën e karburantit në të gjithë BEnë. Një studim i publikuar nga Konfederata e Sindikatave Europiane6 vlerëson se gati tre milionë punëtorë të varfër europianë “nuk do të kenë më mjete” për të paguar faturat e tyre të ngrohjes këtë vjeshtë dhe dimër.
Vendi ynë nuk është i lidhur me rrjetet ndërkombëtare të gazit për momentin, megjithëse tubacioni i diskutueshëm TransAdriatik është ndërtuar në territorin tone. TAP)V
Ne prodhojmë një sasi të vogël gazi, e përdorur kryesisht në prodhimin e naftës dhe industrinë e rafinimit.
Vendi ynë ka marrë përsipër angazhimet për të rritur pjesën e energjisë së rinovueshme sipas Traktatit të Komunitetit të Energjisë në 38% deri në vitin 20207 . Deri në vitin 2017 ishte menaxhuar 34.6% të energjisë së rinovueshme (kjo do të ishte më e lartë në një vit më të lagësht), por nuk e kishte diversifikuar aspak prodhimin e energjisë elektrike. Deri në vitin 2017, ajo ofroi vetëm stimuj të energjisë së rinovueshme për hidrocentralet dhe si rezultat parqet eoliene dhe energjia diellore kanë mbetur në hapat e para të zhvillimit, ndërsa zhvillimi i pakontrolluar i hidrocentraleve është në proces frenimi. Shqipëria është i vetmi vend në Ballkanin Perëndimor që ka përfunduar hidrocentrale të reja të mëdha në dekadën e fundit dhe në fund të vitit 2016 kishte më pak se 17 hidrocentrale operacionale me më shumë se 10 MË. Edhe për fabrikat më të mëdha, financimi është shpesh i pamundur për t’u gjetur, por burimet e njohura përfshijnë IFC, BERZH, Raiffeisen dhe banka të tjera tregtare. Vendi ynë, duke pasur potencial premtues për erën dhe diellin, tani ka filluar lëvizjet për të ofruar stimuj për zhvillimet e energjisë diellore dhe të erës që duhen përshpejtuar. Premtues për shtimin e bilancit energjetik të vendit është edhe fillimi i investimit të ri ne hidrocentralin e Skavicës dhe në TEC-in e Vlorës.
Kriza aktuale energjetike ka “eksportuar” një rritje të çmimeve në vendin tonë fillimisht vetëm në çmimin e naftës, të miellit dhe të ndonjë produkti tjetër, por që direkt apo indirekt, në tremujorin e tretë e të katërt, si rrjedhojë e rritjes së kërkesës për energji, mund ta zgjerojë efektin zinxhir të rritjes së çmimeve të produkteve të tjera.
PERFUNDIME
Kriza energjetike ka trokitur në ekonominë e vendit tonë, ajo do shoqërohet me rritje të çmimit të energjisë dhe të produkteve që për prodhimin e tyre përdorin energjinë si lëndë të parë apo ndihmëse. Në këtë situatë është e domosdoshme të merren një sërë masash si:
1-Rishikimi dhe përcaktimi në kushtet aktuale i Bilancit Energjetik të vendit nevojat dhe kërkesat për energji për këtë vit dhe afatgjatë riorientimi i investimeve në këtë sektor dhe riorientimi në tregjet globale të energjisë. Të përshpejtohet plani për investimet në energjinë alternative, veçanërisht në atë diellor.
2-Përgatitja dhe miratimi i paketës mbështetëse (kompensuese) të efektit të rritjes së çmimit të energjisë për kategoritë që preken më shumë (pensionistët, shtresat në nevojë, qytetarët, biznesi i vogël).
3-Rritja e vigjilencës dhe gatishmërisë së Bankës së Shqipërisë (si institucioni i ngarkuar për ruajtjen e stabilitetin e çmimeve) për të reaguar në kohën e duhur ndaj rritjes së çmimeve dhe të inflacionit të importuar përmes politikës monetare.
4-Këto sfida të kësaj krize energjetike kërkojnë ndryshime rrënjësore në modelin tonë të shoqërisë dhe në të menduarit tonë ekonomik dhe një koncept më të drejtë për “maturinë energjetike”. Vendi ynë duhet të bëhet pjesë e revolucionit energjetik që po troket.
