Autori i librit të ri “Perandoria e Erdoganit” që sapo ka dalë në treg në Shtetete Bashkuara (më 19 shtator), argumenton se presidenti turk, Recep Tayyip Erdogan është udhëheqësi më me peshë i këtij vendi, që pas Mustafa Kemal Ataturkut. Por Soner Cagaptay, drejtor i programit për Turqinë në Institutin e Uashingtonit për Politikat e Lindjes së Afërme, thotë se përpjekjet intensive të zotit Erdogan për të rritur ndikimin në politikën e jashtme, nuk kanë sjellë shumë sukses. Në një intervistë me kolegen Keida Kostreci, ai thotë se një rajon që bën përjashtim, është “Brezi i Bajramit”, siç e quan ai, ku bën pjesë edhe Ballkani Perëndimor.
Zëri i Amerikës: Zoti Cagaptay, në librin tuaj ju trajtoni synimet e Presidentit Erdogan, për të zgjeruar ndikimin e tij në Lindjen e Mesme, dhe në atë që ju e quani “Brezi i Bajramit”. Sa ia ka arritur libri synimit?
Soner Cagaptay: Libri “Perandoria e Erdoganit” është një analizë e politikës së jashtme turke në dy dekadat e fundit nën drejtimin e udhëheqësit të Turqisë, Erdogan që erdhi në pushtet në 2003 si kryeministër, u bë president në 2014 dhe shtoi kompetencat e tij përmes një ndryshimi kushtetues, duke u bërë një president me fuqi ekzekutive në vitin 2018.
Ai është udhëheqësi më i fuqishëm turk që kur Turqia u bë një demokraci pluraliste në 1950. Unë gjithashtu do të thosha se ai është udhëheqësi turk më me peshë që kur Mustafa Kemal Ataturku themeloi Turqinë mbi rrënojat e Perandorisë Osmane. Ndërsa Ataturku e ngiti Turqinë sipas imazhit të tij, si një republikë laikeevropiano-perëndimore, Erdogani e ka rimodeluar Turqinë sipas vizionit të tij si një shoqëri konservatore, politikisht islamiste dhe të prirur nga Lindja e Mesme.
Ky nuk është një projekt i përfunduar. Presidenti Erdogan përballet me kundërshtime të forta nga brenda. Siç e pamë së fundmi partia e tij humbi zgjedhjet për Stambollin, Ankaranë, Izmirin dhe një numër qytetesh të tjera.
Por duke lënë mënjanë axhendën e brendshme të Erdoganit, libri im i ri “Perandoria e Erdoganit”, analizon politikën e tij të jashtme, nëse Erdogani ka arritur ta shkëpusë Turqinë nga Evropa – atje ku e kishte drejtuar Ataturku – dhe ta çojë drejt Lindjes së Mesme.
Për këtë temë, unë arrij në përfundimin se megjithë përpjekjet intensive të Erdoganit, politika e jashtme e Turqisë nuk ka arriturta bëjë Turqinë një vend dominues në Lindjen e Mesme. Përkundër premtimeve të Erdoganit për të rritur ndikimin e Turqisë në të gjithë Lindjen e Mesme, sot Turqia është më e izoluar në Lindjen e Mesme sesa ishte para se Erdogani të vinte në pushtet. Ajo nuk ka miq, nuk ka aleatë në këtë rajon, vetëm rivalë, konkurrentë dhe kundërshtarë.
Në fakt me përjashtim të Katarit, Turqia nuk ka aleatë të Lindjes së Mesme sot dhe kjo është mjaft ironike. Po ashtu ai ka bërë hapa pas edhe në drejtime të tjera. Ai nuk mund të mbështetet në miqësitë tradicionale të Turqisë mePerëndimin. Lidhjet e Turqisë me Izraelin të cilat ishin të forta para Erdoganit, janë shpërbërë. Lidhjet e Turqisë me BE-në kanë marrëkryesisht natyrë transaksionesh. Askush nuk mendon se Turqia po hedh hapa përpara për t’u afruar ose anëtarësuar në BE. Dhe Turqia as nuk mund t’i ketë shpresat tek mbështetja e pakushtëzuar e Shteteve të Bashkuara dhe NATO-s.
Kështu që Turqia në fakt ironikisht është pa miq në Lindjen e Mesme dhe nuk mund të mbështetet te partnerët e saj tradicionalë në Perëndim.
Por nga ana tjetër unë ia njoh meritën zotit Erdogan aty ku i takon, për zonat ku ai ka pasur sukses në rritjen e ndikimit, në ato rajone që unë i quaj “Brezi i Bajramit”, duke përdorur termin turk për festën më të rëndësishme për myslimanët. Kjo përfshin zonat në veri të Turqisë, që shtrihen nga deti Adriatik përmes Ballkanit, Rusisë dhe Kaukazeve në Azinë Qendrore. Për dallim nga “Brezi e Bajramit” në zonat që përdorin fjalën arabe “Eid” për festën, që unë e quaj “Brezi Eid” dhe përfshin vendet në Jug të Turqisë, në Afrikën Veriorenë Lindjen e Mesme, unë argumentoj se Erdogani nuk ka arritur të krijojë ndikim. Edhe suksesi në vendosjen e ndikimit në Brezin e Bajramit mendoj se nuk është falë Erdoganit, por falë rolit të faktorëve historikë, lidhjeve kulturore, politike dhe ekonomike të turqve me komunitetet muslimane që jetojnë në Ballkan, Rusi, Azinë Qendrore dhe Kaukazet, të cilat mungojnë në aspektin e marrëdhënieve të Turqisë me fqinjët e saj arabë për shembull. Unë shpjegoj në libër se përkundrazi lidhjet e Turqisë me fqinjët e saj arabë, zakonisht janë mjaft të tensionuara dhe për shembull egjiptianët dhe sirianët, nuk e shikojnë Turqinë edhe aq ndryshe nga ç’e shohin grekët dhe serbët.
Ata e shohin përgjithësisht Turqinë si një ish-sundues kolonialist përgjithësisht dhe për këtë arsye unë argumentoj se politika e Erdoganit edhe pse u përpoq të krijonte ndikim në Lindjen e Mesme, nuk ia arriti qëllimit.
Zëri i Amerikës: Por Ballkani po ashtu ka qenë i pushtuar ngaPerandoria Osmane për shekuj. Si e shpjegoni ndikimin e madh të Turqisë atje?
Soner Cagaptay: Mendoj se merita për ndikimin në Brezin e Bajramit nuk i takon zotit Erdogan në vetvete, por edhe udhëheqësve tëTurqisë para Erdoganit, të cilët në fund të Luftës së Ftohtë ndërmorën hapa në Azinë Qendrore, Kaukaze dhe Ballkan për të ngritur misionet diplomatike dhe bizneseve turke që hynë në të njëjtin rajon.
Po ashtu është edhe trashëgimia osmane e cila ka krijuar një ndjenjë familjariteti midis muslimanëve në Ballkan në përgjithësi dhe atyre në Turqi. Por sigurisht kjo nuk do të thotë që Turqia ka vendosur ndikim të plotë në të gjithë brezin e Bajramit, përfshirë Ballkanin. Unë mendoj se në këtë drejtim vendet e Ballkanit Perëndimor janë veçanërisht interesante, sipas librit tim. Unë e analizoj Ballkanin Perëndimor si një zonë që po përjeton konkurrencën për fuqi mesTurqisë dhe Bashkimit Evropian.
Të kujtojmë që zoti Erdogan nuk është më i dëshiruar, siç u pa kur vendet evropiane nuk e lejuan të bëjë fushatë para zgjedhjeve. Dhe çfarë bëri ai? Shkoi në një tubim në Sarajevë për të treguar se është i mirëpritur në Evropë, edhe pse disa evropianë të tjerë mund të mos e dëshirojnë. Po ashtu shtetet e Ballkanit Perëndimor në përgjithësi janë demografikisht dhe ekonomikisht jo shumë të mëdha.
Kështu që është më e lehtë për Turqinë të krijojë ndikim në ato vende sesa të themi në disa vende të tjera si Irani ose Siria dhe Iraku.
Mendoj se roli i historisë, dhe faktorët e tjerë që në përgjithësi kanë krijuar të paktën midis myslimanëve (të atyre vendeve) një qëndrim më pozitiv ndaj Turqisë, janëpjesë e arsyes se pse politika e Erdoganit për ndikim në Ballkanin Perëndimor ka funksionuar. Arsyeja tjetër është hendeku që paraqet Ballkani Perëndimor. Janë të vetmet vende evropiane që nuk janë në BE dhe shumë prej tyre as në NATO, përveç Shqipërisë dhe Malit të Zi.
Por në përgjithësi, ato nuk janë pjesë e një perspektive të afërt të zgjerimit të BE-së, dhe kjo i hap një shteg Turqisë për ndikim. Por unë gjithashtu dua të them se ndikimi turk në Ballkanin Perëndimor do të jetë i pranishëm për sa kohë që ekonomia turke është e fortë.
Nëse ekonomia turke shkon mirë, atëherë Turqia mund të tregojëmuskujt dhe të ndërtojë institucione dhe të kryejë projekte ndihmash në Ballkanin Perëndimor. Nëse ekonomia ngadalësohet,siç edhe ka ndodhur atëherë kjo do të kufizonte ndikimin eTurqisë në Ballkanin Perëndimor.
Zëri i Amerikës: Nëse e shohim nga këndvështrimi i atyre vendeve në mes të këtyre dy ndikimeve, a mund të themi se zoti Erdogan dhe përpjekjet e qeverisë së tij synojnë gjithashtu të nervozojnë Bashkimin Evropian dhe të dërgojnë një sinjal, gjë që mund të thuhet se bie ndesh me interesat e atyre vendeve që duan të anëtarësohen në Bashkimin Evropian? A janë synimet e tij thjesht strategjike, apo edhe me qëllime jo të mira, për t’i futur këto vende në sferën e ndikimit turk, dhe jo të BE-së?
Soner Cagaptay: Unë nuk mendoj se Turqia po përpiqet të bllokojë pranimin e vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE. Unë mendoj se ashtu siç Turqia inkurajoi dhe mbështeti anëtarësimi e Shqipërisë dhe Malit të Zi në NATO, ashtu dëshiron t’i shohë vendet e Ballkanit Perëndimor të anëtarësohen në Bashkimin Evropian sepse kjo do t’i bënte ata aleatë të Turqisë brenda Bashkimit Evropian.
Kështu që nuk mendoj se politika turke është që shtetet e Ballkanit Perëndimor të zgjedhin midis Turqisë dhe Bashkimit Evropian. Mendoj se politika turke ka të bëjë me rritjen e ndikimit, me pritshmërinë se me kalimin e kohës, vendet e Ballkanit Perëndimor do të hyjnë në BE dhe kjo do të ishte pozitive, sepse do të thoshte që Turqia do të kishte ndikim të tërthortë brenda Bashkimit Evropian.
Por sigurisht kjo e gjitha varet nga fakti nëse Turqia mund ta menaxhojë balancën aktuale të pushtetit në Ballkanin Perëndimor.
Siç thashë më parë, shumë nga ndikimi që ka Turqia është nxitur nga rritja e saj ekonomike në dy dekadat e fundit dhe kjo është pjesa më e shndritshme e trashëgimisë së Erdoganit. Ai ka arritur një rritje të jashtëzakonshme, i ka nxjerrë shumë njerëz nga varfëria.
Ekonomia e Turqisë është rritur produktet e saj janë kërkuar në Ballkanin Perëndimor dhe në të gjithë botën dhe Lindjen e Mesme në përgjithësi.
Zëri i Amerikës: Por Bashkimi Evropian mund të mos e pëlqejë këtë dhe ka paralajmëruar vendet për afrimin me Turqinë. Nga këndvështrimi juaj, a duhet që vetë këto vende të jenë të kujdesshme në mënyrën se si zgjedhin partnerët dhe aleatët e tyre edhe pse mund të përfitojnë shumë nga fuqia ekonomike e Turqisë?
Soner Cagaptay: Unë mendoj se edhe vendet e Ballkanit Perëndimor po luajnë nga të dyja anët. Janë të angazhuar seriozisht për pranimin në BE, por janë gjithashtu mjaft seriozë në miqësinë e tyre me Turqinë.
Zoti Erdogan bëri betimin si president me kompetenca ekzekutivenë korrik 2018, pasi ndryshoi kushtetutën në vitin 2017 pas referendumit që i dha kompetenca të zgjeruara. Ishte një ceremoni mjaft domethënëse në qendër të Ankarasë, në korrik 2018.
Në atë ceremoni, nuk morën pjesë udhëheqës të vendeve të Evropës Perëndimore ose Shteteve të Bashkuara, duke përçuar sinjalin se Turqia nuk mund të mbështetet lehtësisht tek ato vende. Nuk kishte krerë shtetesh nga Lindja e Mesme, përveç emirit të Katarit, gjë që tregon se Turqia nuk ka me të vërtetë miq në Lindjen e Mesme.
Gjithashtu mungonin udhëheqës të Rusisë, Kinës dhe Iranit, që të bën të mendosh se Turqia mund të ketë marrëveshje për çështje të ndryshme me Rusinë në lidhje me Sirinë. Mund të ketë marrëveshje financiare me Kinën, që ka ndërtuar linja metroje në Ankara dhe Stamboll.
Mund të ketë ka marrëveshje energjitike me Iranin, por askush nga udhëheqësit e atyre vendeve nuk e konsideron zotit Erdogan mjaftueshëm si mik për të qenë të pranishëm në kulmin e karrierës së Erdoganit.
Ajo që është domethënëse është se udhëheqësit e shumicës së vendeve të Ballkanit Perëndimor, në fakt i gjithë rajoni përfaqësohej nga Kroacia deri në Maqedoni, si edhe udhëheqës nga vendet e Azisë Qendrore dhe Kaukazet. Dhe, natyrisht, kishte udhëheqës nga Afrika Lindore dhe Perëndimore.
Zëri i Amerikës: Në Shqipëri është vendosur një memorial i debatueshëm për viktimat e përpjekjes për grusht shteti në Turqi. Shumë thonë se nuk ka pse të ketë një memorial në Tiranë, për një ngjarje që nuk ka lidhje fare me Shqipërinë. Po ashtu Turqia ushtroi ndikim që Kosova të ekstradonte disa persona për të cilët Ankaraja tha se ishin Gulenistë. A janë këto tregues, se ndikimi ekonomik po përdoret si mjet strategjik për kontroll?
Soner Cagaptay: Grushti i dështuar i shtetit i vitit 2016 ka shndërruar në mënyrë dramatike Turqinë.
Ishte një ngjarje traumatike. Pjesë të ushtrisë sulmuan pjesë të tjera të ushtrisë dhe u përpoqën të rrëzojnë qeverinë. Komplotistët e grushtit të shtetit u përpoqën të vrisnin zotin Erdogan. Ajo ngjarje e ka ndryshuar rrënjësisht shoqërinë turke. Besohet nga shumë njerëz në komunitetin analitik në Uashington që oficerë të afërt me lëvizjen Gulen luajtën një rol të rëndësishëm në këtë grusht shteti dhe sistemi dështoi. Zoti Erdogan ka shkuar pas Gulenistëve brenda Turqisë dhe jashtë Turqisë dhe në fakt është bërë një nga preokupimet kryesore të diplomatëve të Turqisë.
Ata po bëjnë presion në çdo vend ku ka shkolla dhe institucione të lidhura me Gulenin në mënyrë që këto institucione dhe shkolla të mbyllen. Dhe ekstradimi i qytetarëve të Kosovës që mendohej qe ishin anëtarë të lëvizjes Guleniste në Turqi, janë vetëm një episod i kësaj lëvizjeje.
Mendoj se megjithëse Turqia është e justifikuar në përpjekjet e saj për të gjetur komplotuesit e pretenduar të grushtit të shtetit, një pjesë e problemit këtu është se edhe në vendet ku Turqia shihet tradicionalisht pozitivisht, këto përpjekje mund të japin efektin e kundërt. Shpesherë në marrëdhëniet me vendet e ish-perandorisë Osmane, Ankaraja harron se mënyra se si turqit i shohin këto vende është shumë e ndryshme nga ajo se si këto vende e shohin Turqinë.Historiografia e Turqisë e përshkruan shumë pozitivisht praninë Otomane në ato vende, gjë që nuk ndodh në historiografinë e atyre vendeve, ku historia otomane shihet si më e komplikuar dhe ndonjëherë edhe më negative.
Kështu që, si rrjedhojë mendoj se rreziku për Turqinë në Brezin e Bajramit është se këto përpjekje mund të japin efektin e kundërt, nëse vendet e këtij rajoni, si Shqipëria dhe të tjera kanë ndjesinë se Turqia po ushtron ndikim të tepruar dhe po kthehet përsëri si “sundimtar kolonialist”.
Zëri i Amerikës: Por nëse e sheh nga këndvështrimi i publikut të këtyre vendeve dhe ai perëndimor,duke marrë parasysh natyrën autoritare të regjimit të Erdoganit, shqetësimi është se nëse këto vende afrohen shumë me Turqinë, Turqia mund të ushtrojë kontroll përtej bashkëpunimit ekonomik. Si e shihni ju?
Soner Cagaptay: Nëse Bashkimi Evropian do të ofronte një rrugë më realiste dhe afatshkurtër anëtarësimi për vendet e Ballkanit Perëndimor, unë mendoj se kjo do ta zgjidhte dilemën nëse vendet e Ballkanit Perëndimor po bëhen shumë miqësore ndaj Ankarasë, sepse edhe atyre u duhen partnerë të politikës së jashtme.
Mendoj se është e rëndësishme që Bashkimi Evropian të veprojëdhe nëse me të vërtetë nuk do që këto vende të bien nën ndikimin turk, atëherë sigurisht që duhet t’u ofrojë atyre një rrugë më realiste dhe afatshkurtër anëtarësimi.
Zëri i Amerikës: Dhe a mendoni se ky ndikim do të rritet. Si e parashikoni ecurinë e mëtejshme?
Soner Cagaptay: Unë mendoj se ndikimi turk në Ballkanin Perëndimor është mjaft i qëndrueshëm. Ka faktorë historikë që ndihmojnë praninë e Turqisë atje, ka lidhje etnike, kulturore dhe gjuhësore. Dhe ekziston gjithashtu një politikë shumë e koordinuar turke për të mbushur zbrazëtirën e mungesës së BE-së në Ballkanin Perëndimor.
Unë mendoj se e gjithë kjo është konstante përsa kohë që ekonomia e Turqisë është e fortë. Nëse ekonomia e Turqisë dobësohet, unë mendoj se ndikimi i Turqisë në Ballkanin Perëndimor gjithashtu do të vuajë pasojat.
Zëri i Amerikës: Ju e njihni mirë zotin Erdogan nga hulumtimet tuaja. A ju rezulton se ky lloj ndikimi nga ana e zotit Erdogan është për t’u pasur frikë?
Soner Cagaptay: Unë mendoj se politika e zgjerimit të ndikimit në Ballkanin Perëndimor nuk është vetëm vizioni i zotit Erdogan, por edhe më gjerësisht i elitave të politikës së jashtme turke.
Unë mendoj se Turqia e ndjen se është e izoluar në botë. Ka pak miq. Është një forcë që përballet me rivalen e saj historike Rusinë, e cila është shfaqur si konkurruese kryesore e Turqisë në Siri. Turqia po përballet me kundërshtarin e saj tradicional Iranin i cili përsëri po përballet me Turqinë dhe Sirinë. Kështu që unë mendoj se në këtë mjedis të izoluar Turqia po përpiqet të mbajë sa më shumë miqësi dhe sa më shumë vende pranë saj, për këtë arsye unë mendoj që Brezi i Bajramit, duket se është një zonë ku Turqia mund t’i gjejë këto marrëdhënie. /VOA
