Nga: Vera Bekteshi
Lidhur me juritë e çmimeve letrare apo artistike, në përgjithësi, ka pasur dhe gjithnjë do të ketë diskutime dhe pakënaqësi, por në mënyrë që këto të fundit të jenë brenda një niveli të pranueshëm, mendoj se duhet të diskutohet mbi disa tipare apo probleme që janë vënë re lidhur me çmimin Kadare.
Pa pretenduar që kjo analizë të jetë shteruese, përkundrazi, veçse një shtesë në diskutimin e përgjithshëm të pjesëmarrësve, kam mendimin se në rastin e dhënë mund të diskutohet për të si një nga çmimet më të rëndësishme, ndoshta më i rëndësishmi tek ne, edhe për emrin që mban. Edhe fakti që është një çmim veçse katër vjeçar, bën të nevojshëm rishikimin e qëllimit dhe karakteristikave të tjera si më poshtë:
- Dhënia e këtij çmimi si inkurajim për letërsinë shqipe;
2. Specifika e çmimit për konkurrimin e veprave në dorëshkrim;
3. Hartimi i kritereve të qarta, të pranueshme dhe të realizueshme për veprën e paraqitur në konkurrim.
4. Përzgjedhja e një jurie serioze, rigoroze, profesionale.
Në se analizojmë shkurtimisht këto tipare, do na duhet të shtonim fjali pyetësorë sipas radhës:
– Inkurajim i letërsisë shqipe do të thotë inkurajim i vlerave të kësaj letërsie, apo inkurajim i shtresave të ndryshme të shkrimtarëve që shkruajnë shqip, si p.sh. të rinjtë, gratë, të moshuarit, ata që jetojnë jashtë atdheut, ‘vendalitë’ apo ‘të ardhurit’, apo të tjera kushte të tilla, ose politika të rastit dhe që në thelb nuk kanë të bëjnë me vlerën e vërtetë të librit, por me autorin e tij. Ose p.sh., shpjegimi apo pretendimi se për vlera ekuivalente çmimi t’i kalojë veprës që përputhet më shumë me tematikën e vitit. Po më thoni, si ta gjejmë ekuivalencën jashtë shkencës së saktë?
– Konkurrimi në dorëshkrim, nënkupton leximin e gjithë veprave të dorëzuara, analizën dhe komentin e thelluar të kryer nga juria, apo një seleksionim subjektiv dhe të përciptë, nga i cili mund të humbasin, të zhgënjejnë apo fyejnë talente të reja apo të vjetra.
Anëtari i jurisë, apo gjykatësi i veprës, ka një mision pakëz ‘hyjnor’, me që do vlerësojë punën e një njeriu, që e do aq shumë letërsinë, sa që për të shkruar një vepër letrare punon me privacione të mëdha dhe thuajse pa asnjë përfitim financiar, sepse në fund të fundit ne shqiptarët, sikurse të gjithë tokësorët kemi nevojë edhe për një lloj ushqimi shpirtëror siç është letërsia.
Për faktin se ekziston pamundësia e ruajtjes së anonimatit për kushtet e vendit tonë, duhen gjetur mekanizma lehtësuese si për identifikimin e vlerës por edhe në ndihmë të jurisë, që fizikisht nuk e ka mundësinë e leximit të të gjitha prurjeve. Mendoj, që për shkak të punës ekstra, jo vetëm kryetari i jurisë por e gjitha ajo duhet të shpërblehet për punën e bërë. Vetëm zogjtë këndojnë falas, bile edhe ata në se kanë ngrënë një thërrime bereqet.
– Hartimi i saktë i kritereve përben një lloj garancie për atë që është kryesorja dhe që mendoj se është thelbi i këtij çmimi, pra vlera e veprës, që të identifikohet dhe lançohet ajo, sepse çmimet letrare dhe ato artistike në përgjithësi, nuk janë qoka, apo krushqi, por vlerësim i një pune shumë vjeçare, serioze, të mundimshme, shumë dimensionale të autorëve të saj.
Për të ilustruar sa më lart do sjell disa të dhëna lidhur me dy çmime të rëndësishme, njeri jo aq i njohur për ne, si Vlerësimi i 100 librave më të mirë afrikanë të shekullit të XX dhe tjetri çmimi më i lartë dhe më i njohur për letërsinë, të paktën deri tani, pra çmimi Nobel.
Në vlerësimet e jurisë për letërsinë afrikane u përfshinë kritere të tilla si:
Vlerësimi i cilësisë;
Aftësia për të dhënë vizion apo informacion të ri;
Kontribut të vazhdueshëm për debat;
Shkalla me të cilën libri kapërcen kufijtë;
Ndikimi përmes faktorëve si popullariteti, shitja dhe influenca tek publiku.
Në materialin në fjalë thuhet se Juria qe veçanërisht e vëmendshme për të siguruar në listën finale prej 100 autorësh një ekuilibër për përfaqësimin rajonal, gjininë, shtrirjen në kohë të veprave dhe zhanret e letërsisë, gjë që, sipas meje, është e domosdoshme dhe e drejtë për një bashkësi të madhe prej 100 elementesh.
Nga lista prej 100 autorësh në fund juria ka vlerësuar një grup prej 12 shkrimtarësh, pra short listën e autorëve më të mirë afrikanë.
Ajo që më bëri përshtypje në emrat e renditur në listën njëqindëshe e më pas në atë dymbëdhjetëshe, ishte fakti se në të parën ishin të përfshirë të gjithë nobelistët afrikanë, ndërkohë që në të dytën, pra në short listë nuk ishin renditur dy autorë nobelistë të shquar si Coetzee dhe Nadine Gordimer. Për të parin po përpiqem të jap një shpjegim krejtësisht subjektiv, si fakti se ky autor në një pjesë të veprës së tij shqetësohet së tepërmi për të ardhmen e pasurisë së pakicës së bardhë në Afrikën e Jugut (gjë që qëndron dhe është e drejtë), duke aluduar për revanshin që banorët vendas, pra afrikanët me ngjyrë, po ushtrojnë mbi ish kolonizatorët e tyre pas rënies së Aparteidit (p.sh. romani i tij Turpi). Pra juria në dymbëdhjetëshe përjashton dy nobelistë, me sa duket, për shkak të respektimit të kritereve të saj si p.sh. aftësia për të dhënë vizion etj., etj.
Nga ana tjetër, Çmimi Nobel, si çmim gati 120 vjeçar, ka kaluar përmes shumë ndryshimesh dhe modifikimesh, kritikash dhe autokritikash.
Po rreshtoj disa prej tyre:
– Në kriteret e këtij çmimi për zhanret e letërsisë përcaktohen jo vetëm belles-lettres por edhe shkrime të tjera si kujtimet apo autobiografitë, që për shkak të formës dhe stilit, kanë vlera letrare.
– Kriteri i kahershëm i tij për vlerësimin e librave të kohëve të fundit, është zbutur p.sh. me atë të pranimit edhe të librave të vjetër, domethënia dhe vlera e të cilëve është zbuluar kohët e fundit.
Sa i përket jurisë suedeze prej 18 vetësh, një amendim i hershëm i vitit 1949 specifikon kategorinë e mësuesve të letërsisë që duhet të marrin pjesë në të.
Po a kemi ne në jurinë e çfarëdo lloj çmimi letrar një mësues të devotshëm, që vlen po aq sa gjykatësi apo kritiku më i mirë, etj., etj.
Sa i takon kritikave të bëra ndër vite për kriterin kryesor të këtij çmimi, në përgjithësi, për të gjitha fushat që mbulon, dhe që është:
“Për përfitimin më të madh për njerëzimin”, shtuar me konditën specifike për fushën e letërsisë “Në një drejtim ideal”, ka pasur mjaft kritika , duke i klasifikuar këto dy kritere si shumë të turbullta.
Në se kërkojmë më tej lidhur me këtë çmim, në periudha dhjetë vjeçare ose jo, sipas rastit, tematikat e tij kanë ndryshuar jo vetëm për shkak të kushteve historike por edhe nga shijet apo subjektivizmi i kryetarëve të saj, p.sh.:
Periudha 1901-1912, e quajtur si periudha e një idealizmi të shëndoshë, ka përjashtuar shkrimtarë të mëdhenj si Tolstoi, Zola dhe Ibsen, sepse kryetari i jurisë, Wirsen ka qenë një konservator ekstrem.
Periudha e luftës së parë botërore, ka pasur në vëmendje një politikë neutrale, që u dha zë vendeve të vogla skandinave.
Periudha e viteve 1920’, u quajt ajo e stilit të lartë, që u përpoq të korrigjonte gabimet konservatore duke u dhënë çmim figurave si Tomas Mann, Anatole Franc dhe Bernard Show.
Periudha e viteve 1930’, u quajt ajo e interesave universale me përzgjedhjen e Sinclair Lewis dhe Pearl Buck.
Periudha 1946-, ajo e Pionierëve, me Herman Hesse dhe Samuel Beckett, Andre Gide, T.S. Eliott, William Folkner, por pa përzgjedhur të madhin Jouce, që pati një ndikim aq të rëndësishëm në letërsinë moderne.
Periudha 1978-, ishte ajo e vëmendjes për mjeshtrit e panjohur, me Singer, Elitys, Canetti, Octavio Paz, Walcott, Wislawa Simborska etj, të gjithë thuajse të panjohur deri atëherë.
Periudha pas 1986-tës, u quajt ajo e letërsisë së përbotshme, me japonezin Kawabata, me nigerianin Wole Soyinka, egjiptianin Mohfouz, me Gordimer, po ashtu afrikane, japonezin tjetër Kenzaburo Oe, Toni Morrison, e para shkrimtare me ngjyrë amerikane, me kinezin Gao Xingijan, apo dramaturgun italian Dario Fo.
Për të mos e zgjatur më tej me këtë çmim kaq të vjetër dhe prestigjioz, që ndër vite ka treguar shumë vlera por edhe të meta apo gabime në vlerësimet e tij. Edhe pse vitet e fundit kemi qenë dëshmitarë të përzgjedhjeve paksa ‘të çuditshme’, kjo gjë nuk na e bjerr aspak shpresën që shkrimtari ynë i shquar, të bëhet një ditë fitues i tij. /Gazeta Liberale
