“Për afro dy dekada, Feti Gjici punoi në një projekt aq sekret, sa atij i duhej të mbyllte planet në një kasafortë para se të linte zyrën e tij çdo mbrëmje. Ai kurrë nuk foli për këtë me miqtë e tij ose familjen. Gjici ishte planifikuesi kryesor i qytetit të Kukësit, në veri të Shqipërisë, duke punuar gjatë viteve të regjimit komunist të vendit, të udhëhequr nga diktatori stalinist Enver Hoxha. Udhëheqësi paranojak dhe izolues u tmerrua nga lufta e afërt dhe ndërtoi qindra mijëra bunkerë betoni për të mbrojtur popullsinë e tij kundër kërcënimit të pushtimit’’.
Kështu e nisin shkrimin Shaun Walker dhe Fatjona Medini për prestigjiozen “The Guardian”, kushtuar mentalitetit të ndërtimit të bunkerëve gjatë regjimit të diktatorit Enver Hoxha dhe konkretisht ndërtimit të qytetit nëntokësor të Kukësit.
“Në Kukës, jo larg kufirit me Jugosllavinë socialiste, gjërat u morën një hap më tej. Detyra e Gjicit, duke filluar në fillim të viteve 1970 dhe duke përfunduar vetëm me rrëzimin e regjimit në 1991, ishte të ndërtonte një kopje nëntokësore të Kukësit 30 metra nën qytetin mbitokësor.
Planet e para, në fillim të viteve 1970, ishin për një seri strehimesh me bomba. Ndërsa vazhdoi vitet ’80, me urdhër të shefave të ushtrisë, Gjici shtoi gjithnjë e më shumë tunele dhe dhoma në projektin nëntokësor, duke përfshirë hapësirën për një shtypshkronjë, një spital dhe një furrë buke.
Pastaj, u shtuan rrjetet e energjisë elektrike dhe ujit. Duhej të kishte një qendër komande të ushtrisë, një pikë policie dhe një sallë gjyqi. Ideja ishte që 10,000 njerëz duhet të jenë në gjendje të jetojnë vetë-mjaftueshëm nëntokë për një periudhë deri në gjashtë muaj.
“Sigurisht, në një kohë lufte, gjërat mund të kalonin me kapacitet të zvogëluar, por ideja ishte të përsërisim të gjithë qytetin nën tokë,” kujtoi Gjici, tani 72 vjeç.
Në fillim të viteve 1970, autoritetet komuniste përmbytën tërë vendbanimin e Kukësit me një liqen artificial gjatë ndërtimit të një hidrocentrali. Planifikuesit e qytetit duhej të krijonin një qytet krejt të ri përkrah tij, dhe rivendosnin të gjithë popullsinë. Gjici po ndihmonte për të hartuar Kukësin e dytë mbi tokë kur iu afruan shefat e ushtrisë dhe policisë sekrete.
“Meqë isha duke bërë një punë të mirë, ata më besuan me planet për qytetin nëntokësor,” tha ai. I pyetur se çfarë do të thoshte nëse një koleg do të pyeste se për çfarë po punonte, ai qeshi. “Nuk ishte një kulturë ku njerëzit të pyetën se çfarë po bëje”.
Gruaja e tij ishte e qartë në dijeni që po punonte në një projekt nëntokësor për shumë vite, por ajo kurrë nuk kërkoi detaje. “Ajo e dinte më mirë sesa të bënte pyetje.”
Për shkak se strehimi ishte aq i fshehtë, Gjici kishte një ekip prej vetëm 30 punëtorësh ndërtimi për ta ndërtuar atë, pasi secili punëtor duhej të kontrollohej plotësisht nga shërbimet e sigurisë për besueshmërinë politike. “Sa më pak njerëz që dinin, aq më mirë,” tha ai. Ky ekip i vogël u nda më tej në çifte të cilët u dërguan për të punuar në pjesë të ndryshme të strehimoreve, duke mos kuptuar se ekzistonte një rrjet i madh i ndërlidhur.
Gjatë viteve 1980, autoritetet kryen stërvitje të rregullta: kur tingëllonte sirena, e gjithë popullata e Kukësit mund të zbriste nëntokë në shtatë minuta, përmes 30 hyrjeve në rrjet. Por ishte e ndaluar të lëvizte një herë poshtë tokës, dhe ishte informacioni i klasifikuar se i gjithë rrjeti ishte bashkuar së bashku me tunele që shtriheshin për milje.
Ndërtimi në rrjetin nëntokësor ishte përfunduar në vitin 1989 dhe u instaluan energji elektrike dhe ujë. Por përpara se secila prej zonave të mund të ishte e pajisur siç duhet për funksionin e saj të planifikuar, regjimi ra.
Këto ditë, zbritja në tunele nuk është për zemër të dobët. Gjici akoma me vrull e çon rrugën poshtë një shkalle të zhytur, me kalldrëmi, thellë dhe më thellë në tokë. Qasja në pjesën më të madhe të rrjetit të tuneleve dhe dhomave është bllokuar nga grumbuj të mëdhenj me rërë dhe baltë.
Por pas 30 vitesh neglizhencë, kryetari i ri i Kukësit, Safet Gjici, kushëriri i Feti, dëshiron të përfundojë ato që filluan komunistët dhe të përfundojnë punën në Kukësin e nëndheshëm para se të hapen për publikun.
Në vitet 1990 ai ishte kurioz pasi dëgjoi tregimet e kushëririt të tij dhe zbriti në rrjetin e braktisur me disa miq. “Unë do të jem i sinqertë, nuk mund ta besoja sa e thellë ishte,” tha ai në një intervistë në zyrën e kryetarit. “Ne hymë në një farë mënyre, por unë u tmerrova dhe u ktheva mbrapa. Kishte zëra për njerëz që zbritën atje dhe nuk u kthyen më përsëri”.
Më vonë ai vizitoi përsëri, këtë herë me kushëririn e tij dhe llambat e duhura, dhe ai nuk mund të besonte se sa e madhe ishte. Filloi të formohej një vizion madhështor. Pastaj disa muaj më parë ai u zgjodh kryetar dhe ai vendosi se ishte koha për të vepruar në të.
“Ne duam ta shndërrojmë atë në një qytet nëntokësor për vendasit dhe turistët,” tha ai. Ai pranoi se idetë e tij ishin ende të paqarta, por ai parashikonte restorante, atraksione dhe dyqane, dhe njerëzit do të ishin në gjendje të udhëtonin nëpër tunele për të dalë në liqenin artificial dhe më pas të shkonin me shëtitje me kënaqësi.
Në mars ai shpreson të përfundojë një marrëveshje për 2.6 milion € të fondit të BE për të filluar rinovimet. Por pa shumë më shumë para se kaq, planet e tij ambicioze mund të jenë po aq të padukshme sa ato të Shqipërisë komuniste. Ka edhe nga ata që vënë në pikëpyetje kthimin e trashëgimisë komuniste të vendit në atraksione të parkut temë. Kompleksi i gjerë i bunkerëve të ndërtuar për elitën në periferi të kryeqytetit, Tirana, tashmë është shndërruar në një muze. Ka plane për të hapur shtëpinë e Hoxhës , të lënë tamam siç ishte kur diktatori vdiq në 1985, para publikut.
“Në pjesën tjetër të Evropës komuniste , shtypjet përfunduan në vitet 1960, por këtu ata shkuan deri në fund,” tha Enriketa Papa, një historian në Universitetin e Tiranës.
“Njerëzit ishin të uritur dhe ata ende po ndërtonin bunkerë. Pse na duhen muzetë e bunkerëve tani, kur nuk ka muze për viktimat e komunizmit?”. Safet Gjici ishte i bindur se asnjë muze nëntokësor nuk do të shkëlqente në anën e errët të viteve komuniste. “Ishte një kohë e tmerrshme. Gjysma e vendit ishte informator dhe kishte kufizime për gjithçka. Ne nuk duam t’i shohim ato kohë përsëri, jo për veten tonë dhe jo për askënd tjetër në tokë”, tha ai.
Kushëriri i tij ishte shumë më ekuivok, duke pasqyruar një nostalgji për regjimin e Hoxhës midis një pjese të popullsisë më të vjetër të Shqipërisë, veçanërisht atyre që zunë pozita të privilegjuara. “Unë kam qenë nga një familje fermerësh në një fshat dhe kam pasur mundësi të studioj inxhinierinë në kryeqytet së bashku me dhëndrin e Hoxhës.
Në atë kohë, nuk kishte diskriminim, tha ai, duke folur për ekzekutimet, kampe pune dhe të burgosur politikë. Sa për qytetin nëntokësor, ai hodhi poshtë idenë se ndërtimi i tij reflektonte një mentalitet paranojak dhe pretendoi se ishte “minimumi absolut” që çdo qeveri e arsyeshme do të sigurojë për qytetarët e saj. “Tani më shumë se kurrë na duhet,” tha ai. “Duhet të mbahet, për t’u mësuar brezave të rinj se rreziku i luftës është gjithmonë atje.”
