Më 3 prill të 2017 Françesk Radi u nda nga jeta. Ai la pas një krijimtari të pasur artistike, duke u kujtuar gjithmonë me respekt nga kolegë dhe të afërm. Në nder të Radit, bashkëshortja e tij, Tefta është duke përgatitur një libër për të.
“Libri do të jetë i veçantë edhe për nga mënyra se si do të vijë tek lexuesi jeta dhe krijimtaria e kantautorit, të cilat i ka rrëfyer dhe lënë të shkruara vetë.
Brenda botimit do të ketë materiale shumë interesante për historinë e muzikës dhe rinisë shqiptare të viteve ‘ 70 të shekullit të kaluari”, – i tha gazetës Dita, Tefta Radi duke i dërguar gjithashtu edhe kujtimet e tre miqve dhe bashkëpunëtorëve të Françesk Radit.
Se si e kujtojnë ata mikun dhe kolegun e tyre, lexoni me poshtë.
Françesk Radi e kreu revolucionin e tij
Më ra rasti, dikur, andej nga fundi i viteve ʼ90, tʼi jepja të dëgjonte Adrianos një cover tjetër të këngës “Susanna”, të interpretuar më parë në italisht po prej Çelentano-s. Ai, sipas mënyrës së vetë, komentoi:
“Po ky jam unë, dmth, duhet të jem unë, dmth, nuk jam unë por një që më duket më mirë sesa të isha unë.”
I tregova se këngëtari që po dëgjonte ishte shqiptar, që quhej Françesk Radi – një kantautor i shquar që edhe e kish pësuar prej muzikës së tij në kohën e diktaturës. I premtova që tʼi dërgoja një CD të plotë të Françeskut tonë, porsa të më binte në dorë.
Këto mʼu kujtuan, tek dëgjoja që kitara e tij kish heshtur. Për momentin. Pas ca kohësh do të rishishemi me të, në ndonjë cep të qiellit, ulur mbi ndonjë stol të drunjtë, me kitarë akustike në dorë. Kam për ta kërkuar unë, pasi ia kam borxh mirënjohjen për emocionet e krijuara prej muzikës së tij në rininë tonë të ndrydhur, të muzikës së dëgjuar fshehurazi tek “Hit Parade”, të pantallonave të shqyera me dhunë, të flokëve të qethura deri tek “kocka e partisë”.
Kompozimet e tij qenë më modernet e asaj periudhe -një mënyrë krejt e re e thurjes së pentagramit dhe e interpretimit, një revolucion i vërtetë kulturor. Ato na bënë të kuptojmë që edhe shqipja kishte mundësi të padiskutueshme që të shprehej me muzikë të stilit perëndimor.
“Adresa” dhe “Biçikleta” qenë kulme që na çuan në ekstazë. Ato u bënë kolonë sonore e entuziazmit tonë të padjallëzuar, të shpresës së vrarë akoma larvë, se edhe për ne me sa dukej do të kishte ndonjë ditë të lumtur. Sa here i kemi kënduar, edhe kur autorin e detyruan të shkruante këngë për sharraxhinjtë.
Françesk Radi ishte nga ata personazhe që kanë ardhur në këtë botë për të qenë ndryshe nga të tjerët, si grisës të natyrshëm të monotonisë në të cilën jeta e përplas njeriun e vdekshëm. Në ekstravagancën e tij humane ai ishte i gjithi origjinal. Ai kishte portret të veçantë, zë të veçantë, karakter artistik të veçantë.
Ai ishte nga ata lloj njerëzish që vijnë mbi këtë tokë si dhurata të paçmuara të qiellit.
Rrallë më ka ndodhur të trishtohem kaq shumë nga largimi prej kësaj jete i një artisti.
Jam ndierë kështu keq me ikjen e Battisti-t, të Pavarotti-t, të Dalla-s. Si ata, edhe Franko ishte një nga dobësite e mia më të mëdha. Po të kisha mundur të merrja pjesë në funeralin e tij, do të kisha kënduar “Adresa”-n, versione gospel. Me siguri pas zërit tim do të rimerrnin fluturimin mijëra fluturza akordesh të kitarës së tij. Shpend Sollaku Noé – shkrimtar
Për brezin tonë Franko është Çelentanoja ynë me zërin që nuk do të vdes kurrë
Vitet shtatëdhjetë ishin vitet e rinisë sonë. Pa dyshim që brezi ynë i kujton me nostalgji, pavarësisht privimeve të shumta për shkak të izolimit absolut me botën që na rrethonte. Ato ishin vitet e zbrazësisë, zboreve ushtarake, e paradave nëpër stadiume përpara partisë, vitet e një propagande të shfrenuar e absurde.
Nuk duhej të dëgjonim muzikë të huaj, kryesisht atë perëndimore, nuk duhet të lexonim vepra të poetëve e të shkrimtarëve të huaj që diktatura i cilësonte dekadentë. Madje edhe mjaft libra të disa autorëve të shquar shqiptarë na i kishin censuruar. Por ne, rinia e atyre viteve në Tiranë e kishim gjetur mënyrën tonë për ta sfiduar dikataturën, ndoshta pa e kuptuar se çfarë bënim.
Ne kujtojmë herë pas here ato mbrëmje kur mblidheshim në shtëpitë e njeri-tjetri për të dëgjuar muzikë apo për të shkëmbyer mendime për ndonjë libër të ndaluar që kalonte dorë më dorë fshehurazi, e që na duhej ta lexonim brenda një nate. Shpesh edhe recitonim poezi nga këta autorë të ndaluar .
Muzika ishte bërë një lloj ashensori i fuqishëm që na nxirrte nga llumi i propagandës së errët e injorante e na bënte të besonim që kjo botë ka Zot.Çdo gjë ishte e ndaluar, edhe mendimi edhe fjala e lirë edhe besimi.
Një magnetofon e më pas një kasetofon, atëherë ishte ekuivalent me një institucion muzikor. Sa vitalitet të japin e të përndezin ato çka ndalohen, por diktaturat, siç ishte edhe ajo në Shqipërinë tonë, mesa duket nuk e mësuan kurrë këtë. Dëgjonim me zë të ulët muzikë italiane me këngëtarët që bënë epokë si Fabricio De Andre, Adriano Celentano, Georgo Gaber, Mina, dëgjonim muzikë angleze, me të preferuarit tanë “Beatells”-at me gjithë repertorin e tyre, “Rolling Stones” –at por edhe rokistat amerikanë, të vjetër e të rinj. Jo rrallë na pëlqente edhe të kërcenim.
N’ato vite kishte mjaft nga ata individë të guximshëm që të frymëzonin me talentin e tyre. Në këto pak radhë është rasti të përmendim Françesk Radin, kompozitorin, kantautorin, muzikologon, shokun e mirë.
Mendoni ç’kohë ishtë : edhe një xhaketë e bukur, me prerje të modës që mbante Franko atëherë, nga që binte në sy u bë proverbiale! Për brezin tonë Franko është Çelentanoja ynë me zërin që nuk do të vdes kurrë. Amalia Dhamo – gazetare,TVSH
E donim se e meritonte!
Francesk Radi është një nga personalitetet më të mëdha të këngës shqiptare. E nisi karrierën me një start të sukseseshëm dhe e mbylli me më shumë duartrokitje.
Kitarist i talentuar, orkestrues elite, kompozitor i paharruar dhe këngëtar plot dritë e emocion. I veçantë në muzikën shqiptare. Kantautor i rinisë që u shfaq në vitet ’70 me perla që ende e sot e kësaj dite, janë e, me siguri, do të jenë tepër të kërkuara, siç është “Adresa”, “Biçikleta”, e më vonë, pas ’90-ës, “Të kesh para”, “Zemër e lodhur”, “Rroku i burgut”, apo “Telefaontë zemrash”, që u pritën aq mirë në Festivalet e Këngës në RTSH.
Jeta artistike të sjell kënaqësi, por pa e merituar, ai punoi shumë vite larg Tiranës, duke iu mohuar skena e madhe e saj, gjë që do të ishte traumë për çdo artist…Kurse për Frankon, jo! Shpirtmadh, tepër korrekt, i urtë, i dashur dhe zotni në sjellje. Kështu e kam njohur dhe kam punuar një jetë me të.
Nuk e di si e mori zoti këtë njeri që kurrë s’piu as alkool, as cigare! I shkathët, i gatshëm për punë në çdo veprimtari. Këndoi këngë te lehta e muzikë popullore, këngë të njohura të repertorit botëror. Gjithnjë në mënyrën dhe stilin e vet në të gjitha skenat e Shqipërisë, kudo, në gëzime familjare, në netët e Vitit të Ri. Edhe kur i këndoi Luftës së Vitenamit, zëri i tij dhe melodia dëgjoheshin me plot emocion e kënaqësi.
E deshëm se e meritonte. Kishte dhe nga ata që nuk e deshën! Ndonjë prej tyre tha: “Çelentanoja shqiptar!” Por ai ishte Franko Radi shqiptar, me stilin e vet të të kënduarit, me temperamentin e tij! Ai ishte origjinal. Një kantautor që vijnë rrallë në muzikë. Prandaj ai do të mbetet gjatë në kujtesën tonë e të brezave që vijnë.
Me kalimin e kohës me siguri ai do të rritet më shumë se monumenti i tij, në Parkun e Liqenit të Tiranës. Osman Mula – regjisor në TVSH, kompozitor.
