Nga Mustafa Nano
Në çdo gusht, bektashinjtë ngjiten deri në lartësinë e 2416 metrave, për të kaluar një a dy net atje, me shpresën se do t’i bien në sy me përkushtimin e tyre Abas Aliut, shenjtit të bektashinjve dhe heroit të Qerbelasë, eshtrat e të cilit, a një pjesë eshtrash, a thjesht pak dhé nga varri i tij (apo asgjë?) prehen në një tyrbe në majën e këtij mali.
Si është e vërteta? Versioni zyrtar historik, që është gjithsesi në kufijtë e legjendës, thotë se Abas Aliu, djali që kalifi i famshëm Ali e pati me gruan e dytë (pasi i vdiq e para, Fatimja, që ish e bija e Muhametit), i hipi kalit, çau rrethimin e mbështetësve të kalifit Jezid, dhe shkoi të mbushë ujë në një burim, pranë Eufratit, ngaqë të vetët, sidomos gratë e fëmijët, mes të cilëve dhe një mbesë me emrin Sakina që ai e donte shumë, po vuanin prej etjes.
Teksa kthehej me bucelën (kacekun) plot, ndonëse etja e përvëloi, ai nuk piu asnjë gllënjkë, pasi i dukej e padrejtë e burracake të pinte ujë para Sakinës. Ushtarët e Jezidit i qëlluan prapa shpine dhe i morën një krah; në kohën që hodhi bucelën me ujë në krahun tjetër, i qëlluan sërish, duke ia dëmtuar dhe atë krah; në momentin e fundit ai e kapi bucelën me dhëmbë, derisa një shigjetë e parafundit ra mbi vetë enën dhe uji iu derdh i gjithi në tokë; kjo gjë i shkaktoi dhembje në shpirt, pasi misioni i dështoi dhe fëmijët e rrethuar ishin duke u tharë nga etja, por një shigjetë e fundit nuk i la kohë të jetonte me atë vuajtje; ajo e goditi në sy dhe ia përshkoi kryet tejetej, e pas kësaj Abas Aliu ra nga kali, dhe u plandos në tokë, ku dha shpirt. Është viti 680 pas Krishtit, dhe viti 61 sipas Hixhrës.
Siç thashë, legjendës nuk i rrihet pa futur hundët edhe në këtë rrëfim historik, por dihet në fund të fundit që varri i tij është hapur atje ku ai ka rënë, në Qerbelá, dhe të bëhet e zorshme të marrësh me mend arsyet pse vallë eshtrat e tij kanë përfunduar në majë të Tomorit.
Ka qenë Sami Frashëri, në veprën e tij enciklopedike ‘Kamus al-alam’, që i është mbajtur si pa të keq tezës se varri i Abas Aliut është në Tomor. Por nuk ka dhënë asnjë provë historike, kuptohet.
Pavarësisht kësaj, legjendën e kanë mbajtur gjallë të tjerët. Në një artikull të vetin, duke iu referuar Margaret Hasluck-ut, që ka qenë në majë të Tomorit në vitin 1930, Jorgo Bulo thotë se bektashinjtë shqiptarë bëjnë një lidhje tjetër, aspak legjendare, mes Abas Aliut e malit të Tomorit: “Një dervish me emrin Haxhi Babai, duke parë pelegrinët që ngjiteshin në Tomor çdo mes gushti për t’iu falur një hyjnie pagane, shkoi në Qerbelá, mori një dorë dhé nga varri i vërtetë i Abas Aliut, e solli në majë të malit, dhe vendin ku e hodhi e konsakroi si varrin e dytë të shenjtorit”. Bektashinjtë nuk ua kanë vënë veshin shumë atyre që e mbrojnë këtë version që, në thelb, e zbeh disi simbolikën e pelegrinazhit të tyre.
Është një gjë të shkosh e të falesh para eshtrave të një shenjtori dhe është krejt një gjë tjetër të shkosh e të falesh para një grushti me dhé të marrë nga varri i tij, që është me mijëra kilometra larg, diku afër Bagdadit, buzë Eufratit.
Autori e udhëtari osman i shekullit XVII, Evliya Çelebi ka qenë në Berat, nga ku Tomori duket me sy të lirë, por nuk e përmend këtë të fundit si vend të shenjtë për bektashinjtë. Ai ishte një vëzhgues i mirë dhe symprehtë e mendja ta thotë se, nëse Tomori do të ish vërtet një vend i shenjtë për bektashinjtë, beratasit do t’ia kishin thënë.
Për më tepër, ai flet edhe për malin e Tomorit, “dy orë larg nga jugu i Beratit, ku rriten bimë medicinale shumë të kërkuara nga mjekë të Latinistanit e të Perëndimit, e ku ia vlen të shkosh për piknik e për gjah”. Ai flet edhe për bektashinjtë shqiptarë. Por nuk thotë asgjë që të lidhë bektashinjtë me malin e Tomorit.
Në po të njëjtën mënyrë, historiani britanik William Martin Leake, që ka shkelur atyre anëve shumë më vonë, në fillim të shekullit XIX, nuk e cek këtë cilësi legjendare a hyjnore të Tomorit të shenjtë. Dhe e bukura është se, në ndryshim nga Çelebiu, Martin Leake ka qenë vetë në Tomor, në majë fare, teksa bënte rrugën nga Korça në Berat.
Në të vërtetë, ai flet për një “pelegrinazh” që bëhej në muajin gusht (edhe në qershor e korrik), por fjala është për “pelegrinazhin” e barinjve të Myzeqesë (Mizakia-s) që çonin bagëtitë e tyre për të kaluar verën në kullotat e paana verore të Tomorit. Dhe e vetmja lidhje e këtij mali me fenë në kujtimet e britanikut të pasionuar pas lashtësisë, mund të gjendet te një proestos (murg a prift) i Tomorit, me mbiemrin Papa, që kish ca kohë që kish vdekur. Ai e përmend ngaqë, i detyruar prej shiut që binte me rrëshekë, i bujti në shtëpi, ku tanimë banonin të tjerë.
Çuditërisht, as Henry Fanshawe Tozer nuk i vinte rrotull idesë se Tomori ishte qendër pelegrinazhi për bektashinjtë. Ai nuk ka qenë në Tomor, por ka folur për Tomorin. Më saktë, i kanë folur për të. I kanë folur beratasit. Dhe për ta dalluar si një mal të veçantë, i kanë përmendur veç faktin që në majën e tij ka përjetësisht borë, dhe që atë borë ata e përdornin në vend të akullit për nevojat e tyre në tryezën e ngrënies.
Si është e mundur që as Çelebiu në shekullin XVII, as Martin Leake-u në fillim të shekullit XIX e as Fanshawe Tozer-i në fund të të njëjtit shekull, nuk kanë folur për festën e bektashinjve?
Kjo është një pyetje që s’ka përgjigje hë për hë, por gjasat janë që bektashinjtë “ta kenë bërë Tomorin të tyrin” në shekullin XX.
Ndërsa pelegrinazhi në atë majë mali, kështu thuhet, është një ritual i lashtë. William Martin Leake na thotë se Tomori, që në botime të moçme përmendet me emrin pothuaj homofonik, Tomaros, është “Fron i Perëndive” dhe vendndodhje e tempullit të Dodonës.
Naim Frashëri e ka vargëzuar këtë pretendim: “Thotë Herodoti/Që një herë moti/Kish në Tomor/Shtëpinë Zoti”. Sami Frashëri, e shumë të tjerë pas tij, kanë treguar se ua ka pasur qejfi të besojnë që mali Tomaros, që përshkruhet nga autorë të lashtë, ka qenë në të vërtetë mali i Tomorit.
“Tomori është Dodona, vendi ku ndodhej tempulli i pellazgëve,” thotë Samiu, por nga ana tjetër ka shumë të tjerë, ndoshta të shumtit, që mendojnë se Tomaros-i i vërtetë, për të cilin flitet, është një mal në afërsi të Janinës, dhe Dodona, tok me hijeroren e vet, aq të përmendur nga autorët antikë, janë aty pranë. Prifti boshnjak, Lovro Mihaçeviç, që ka shkruar me dashurinë më të madhe për Shqipërinë, na bën me dije se ka qenë në Dodonë, në Dodonën afër Janinës, dhe në librin me shënime udhëtimi me titullin “Nëpër Shqipëri” flet për gërmadhat e teatrit të Dodonës së vjetër e të manastirit të njohur të orakullit. “Pas Olimpit, Dodona vjen e para në historinë e vjetër greke,” thotë ai. Dhe as që i shkon në mendje të flasë për ndonjë Dodonë tjetër.
Baba Tomori është në të vërtetë një perëndi ilirike. Albanologu Maximilian Lambertz, i cituar nga Robert Elsie, rrëfen legjendën që ekziston për Baba Tomorin, dhe thotë, mes të tjerash se ai, Tomori pra, në rolin e një personazhi mitologjik, kish rënë në dashuri me më të bukurën e dheut, të cilën e mbante gjatë natës e, me të zbardhur dita, ia besonte erës që t’ia çonte motrës së saj, më të bukurës së deteve;
Baba Tomori kish marrë në mbrojtje edhe Beratin, e për këtë u hëngër egërsisht me “baba” Shpiragun, duke dhënë e duke marrë plagë të shumta, që nuk janë gjë tjetër veçse lugjet e lugajat e sotme që zbresin rrëpirave të tyre; ndërsa lotët e më të bukurës së dheut, teksa ndiqte e pafuqishme në atë duel, bënë lumin e Osumit.
Një fabul të ngjashme e rrëfen dhe Eqrem bej Vlora që, teksa bën një shpjegim e interpretim të besimeve popullore në Toskëri, flet për Tomorin e Shpiragun si për dy diva. “Tomori godiste me shpatë, [ndërsa] Shpiragu ia sëllonte me çomangë, e për dënim Perëndia i ngurtësoi si dy male përballë sho-shoqit. Grykat e humnerat nuk janë gjë tjetër, veç plagët e marra,” ia bën Eqrem Vlora në shënimet e tij me titull “Nga Berati në Tomor e kthim”.
Ekziston edhe një traditë gojore që bën fjalë për një kishë të Shën Mërisë në mal të Tomorit dhe për pelegrinazhin e besimtarëve ortodoksë më 15 gusht, ditën e Shën Mërisë së gushtit, që është e kremtja në nderim të ditës kur Zonjës së Bekuar i është hapur dera për në parajsë. Por kjo histori që e ngarkon vendin e kultit të tyre me simbolika të ndryshme nuk është se u prish punë bektashinjve.
Përkundrazi, nuk mund të ketë një vend kulti më të përshtatshëm për ta, që janë pjesë e një sekti ku përzihen “rrëfime, legjenda, besëtytni, praktika magjike, teknika të ekstazës dhe qasje manikeiste” (sipas Abdulkadir Haas-it), “kulte pagane, greke, kristiane, zoroastriane, mazdaike, judaike, me gjasë edhe budiste” (sipas John Kingsley Birge-it), “elementë antikë, paraturkikë, paraislamikë e islamikë” (sipas Ahmet Jashar Oçakut), dhe – kur vjen puna në Shqipëri – “një si temperament shqiptar, që i ka dhënë Bektashizmit një formë të tillë, në të cilën në plan të parë del organizimi social, sjellja, idetë liberale, si vëllazëria mes njerëzve, e jo ana fetaro-besëtyte apo dogmat formale të fesë” (sipas Margaret Hasluck-ut).
Ka shumë autorë që i mbahen tezës se Bektashizmi ndihmoi shumë në përhapjen e Islamit në mes të popullsive të krishtera, por më e saktë do ish të thuhej se Bektashizmi ishte shumë larg Islamit ortodoks (bektashinjtë nuk e kanë për gjë të pinë alkool, nuk pranojnë mbulimin e grave, i lejojnë këto të fundit të jenë kudo në shoqërinë e burrave, refuzojnë prerë poligaminë, nuk kthehen nga Qabeja, teksa luten etj.), dhe ish kjo arsyeja që u bëhej shumë i afërt të krishterëve, me të cilët kanë gjetur pika të përbashkëta.
Bektashinjtë duket se kanë marrë (në mos, kemi të bëjmë me një përkim interesant) nga Dhiata e Re konceptin e Trinisë që për synitë është i urrejtshëm. Veçse në vend të Zotit, Birit e Shpirtit të Shenjtë kanë Zotin, Muhametin dhe Aliun.
Buka e vera, që për të krishterët janë trupi e gjaku i Jezu Krishtit gjatë kungimit (është një sakrament i themeluar nga vetë Krishti gjatë Darkës së Fundit me apostujt), u ofrohen, tok me djathin, edhe rishtarëve bektashinj gjatë ritualit të pranimit në Urdhër. Dishepujt bektashinj, ashtu si besimtarët e krishterë, rrëfehen për mëkatet e tyre, por këtë e bëjnë para shehut (sipas Halil Inalçikut).
Lozhat e bektashinjve kanë pasur diçka të ngjashme me manastiret e krishtera.
Dervishët, ashtu si priftërinjtë katolikë, e kanë shndërruar në detyrim beqarinë. Shenjti bektashi, Sari Salltiku, sipas legjendës, shihej shpesh nëpër manastire të krishtera, ndërsa Balim Sulltani, për veprën e kryer, ngjante shumë me Shën Palin; pa këta të dy, Krishterimi e Bektashizmi do të ishin krejt ndryshe. Për më tepër, Balim Sulltani kishte për nënë një të krishterë.
Ndërsa Naim Frashëri e prezanton Bektashizmin si një besim të epshëm. Nga ajo që thotë ai në ‘Mësime’, Bektashizmi të sillet si një doktrinë-sustë a doktrinë-fizarmonikë, e në ndonjë rast si një doktrinë all in one. Thelbi etik e parimet doktrinore që Naimi i ka zbuluar te Bektashizmi vihen re në fraza të llojit “Hëngre vetë një kafshitë? Kafshitën tjetër falja atij që s’ka të hajë”; ose “Mos lër mëmë pa foshnjë e foshnjë pa mëmë”; ose “kur ju lind një vashë, të mos ju vijë ligsht, [ngaqë] një është si djali, si vasha, si burri, si gruaja”; ose “të vegjëlit nuk arrësehen (arsimohen, edukohen) duke i rrahur e i sharë, por me të mirë, me të butë, me urtësi”; ose “për atë që punon, skamje s’ka, pasi punën e ka bekuar Perëndija”; ose “s’ka në jetë më të lig njeri se sa tradhëtori i kombit e i mëmëdheut”; ose “kush i jep të varfërit, i jep hua Perëndisë”; ose “atë që s’do që ty ta bëjnë të tjerët, mos ua bëj dhe ti atyre”; ose “ata që besojnë Zotn’ e vërtetë, pavdekësinë e shpirtit, dhe bëjnë mirësi, Zoti i madh i do, po myslimanë qofshin, po të krishterë, po izraelinj…”; ose “ju myslimanë, mos flisni me të krishterët e me izraelinjtë përveçse me më të bukurën e fjalës”; ose “[o burra], në doni të mos mërgohi nga e drejta, merrni vetëm një grua, se Zoti s’i dha njeriut dy zemra”. Duket sikur ka bërë tok veçoritë e mira e anët e fisme të të gjitha doktrinave e qytetërimeve.
Në “Fletoren e Bektashinjve” (Fletore e bektashinjet), ai përsërit e nënvizon të njëjtat parime të Bektashizmit, gjë që të bën të mendosh se ai ka për qëllim jo t’ua shpjegojë Bektashizmin shqiptarëve, por t’ua përshtatë e t’ua sjellë sipas midesë. Sigurisht, ai flet aty për “Zotnë e madh e të vërtetë, për Muhamet Alinë, për Hatixhenë, për Fatimenë, për Hasan e për Hysen, për dymbëdhjetë imamët”, por pastaj zë e merret në mënyrën e tij me thelbin praktik të “besës së bektashinjvet”: “Si burri, si gruaja, një janë e s’kanë të ndarë”; ose “vetëm një e keqe e madhe [mund ta përligjë] ndarjen e burrit nga gruaja”; ose “gruaja nuk fshihet e nuk mbulohet, veçse me mbulesë të turpit e të nderit”; ose “bektashinjtë duan si shpirtin e tyre dhe të tjerë myslimanë e të krishterë, dhe të gjithë njerëzinë, por më shumë duan mëmëdhenë”; ose “bektashiu gruan e shokut e ka motër, plakën e mjerë e ka mëmë, të varfërin e ka vëlla, gjithë njerëzinë e ka mik”; ose “bektashinjtë qajnë vetëm me lotë, nuk qajnë me kujë e me ulërimë kurrë” etj., etj.
Marrë nga libri “Pax Albanica”
