Nga: Vasil Qesari
SHTËPIA E MURGESHAVE
…Kur ishim gjimnazistë, sa herë që dilnim nga shkolla, rruga na binte të kalonim para kishës katolike. Në qytetin tonë, ku pjesa me e madhe e banorëve ishin myslimanë e pak kristianë ortodoksë, besimtarët katolikë nuk bënin me tepër se 15-20 familje, kryesisht me orgjinë nga Shkodra e zonat e tjera të Veriut. Kisha, një ndërtesë e vjetër e me kambanore të lartë ndodhej në zemër të qytetit, në ‘Varosh’, aty në një rrugicë mbrapa “Sheshit të Flamurit”. Por, ndryshe nga xhamitë e kishat ortodokse, ku ne adoleshentët e gjimnazit “Ali Demi”, shkonim për çdo pashkë a bajram, dyert e katolikes qenë pothuajse, gjithmonë të mbyllura. (Edhe sot e kësaj dite i kam para sysh pamjet e meshës së pashkëve në kishën e Shën-Todrit. Plakat në të zeza e vajzat e hijshme me qirinj në duar, psallmat e papa Lekos, ikonostasi i gdhendur në dru e tymi i temjanit që peshkopi Vissarion na hidhte herë pas here mbi fytyrë…) Krejt ndryshe ndodhte, pra, me Kishën Katolike…!
Brenda saj, s’kishim patur rast të hynim asnjëherë, gjë e cila natyrisht, na bënte edhe më kureshtarë. Ajo qëndronte vazhdimisht e mbyllur. Ne, kalonim para saj, të heshtur e me një ndjenjë të çuditshme misteri përbrenda. Shpesh, qëllonte që kur isha vetëm, të ndaloja pakëz e të vëzhgoja gjithçka, që shihja në atë ndërtesë gri e me suva të rrëzuar vende-vende. S’e di nga se, por ajo më jepte përshtypjen e diçkaje mistike, e cila më shtynte ta eksploroja. Sytë, më mbeteshin veçanërisht, te porta e saj e madhe prej druri. E vjetër dhe e gdhendur. Ngjyrë kafe dhe e dalë boje…! Në njërën prej kanatave të saj qe gdhendur një kryq, mbi të cilin kish mbetur endé diçka, nga vezullimi i dikurshëm i varakut të artë. Në katër këndet e tij shquheshin endé shkronjat INRI. Natyrisht, kuptimin e tyre, nuk e dija. Por, megjithatë, mendoja se, ato duhej të ishin inicialet e diçkaje të rëndësishme për simbolikën e kryqit e vetë kishës. Më lart, mbi arkadën e fasadës, dy-tri metra mbi portë, qe gdhendur një reliev i cili paraqiste Shën-Marinë me Jezunë e vogël në krahë e, më sipër akoma, mbi çati, ngrihej impozant një kryq tjetër më i madh. Pak më tej, lartësohej kambanorja. Kjo qe, pra, pamja e jashtme e së vetmes kishë katolike në qytetin tonë…!
…E përsëris, sa herë kaloja aty pranë, ndjeja të përfshihesha nga përfytyrime imagjinare! Nuk di pse, por, para meje ajo merrte përmasat e një katedraleje të vërtetë. Në qytetin tonë, i cili kish vetëm ndërtesa të rëndomta, ajo kishë me ato pak zbukurime të fasadës, më krijonte imazhin e një vepre arkitekturale. Pothuajse si ato që kisha parë në një album të botuar para çlirimit, e që paraqiste fotografi nga Vatikani e vepra të tjera të Rilindjes Italiane. Kisha Katolike ndodhej ngjitur me një ndërtesë tjetër dykatëshe. Kjo e dyta, i kish dritaret të mbrojtura me shufra hekuri e, në parmakët e tyre, nuk mungonin kurrë vazot me lule. Pikërisht aty, jetonin motrat, apo siç quheshin ndryshe murgeshat. Motrat…! Një emër intrigues, i cili jo rrallë herë, bëhesh temë e bisedave tona rinore. Disa herë, bile, bashkë me ca shokë, kishim tentuar të zgjasnim hundën, për të parë ç’kish brenda asaj shtëpie të mistershme ngjyrë gri. Ish koha e leximeve të ethshme e fluturimeve të moshës, ndaj mendja na fantazonte lloj-lloj gjërash.
Si qenë vallë, ato, murgeshat…?!
A ishin të reja, të bukura, me fytyra të bardha e të lëmuara si fildish…? Ato imazhe e fantazma, na shtynin që shpesh herë të kalonim enkas mbi trotuarin e ngushtë para dritareve të tyre, e të shqyenim sytë për të parë përtej perdeve të trasha. Të shihnim qoftë edhe një detaj të zbehtë. Diçka nga brendësia e dhomave e intimitetit të jetës së tyre misterioze. Por më kot…! Gjithmonë mbeteshim të zhgënjyer. Perdet nuk hapeshin kurrë. Ato qëndronin përherë të mbyllura. Ish e pamundur të çaje përtej tyre. Kurtinat e vëna mbi xhama e pas tyre perdet e dendura e të renda, e bënin të pa mundur zbulimin e asaj bote të panjohur e cila për shumë nga ne, pa e ditur pse, ish tepër intriguese, tërheqëse e plot magji.
Ne mendonim se aty, kish vërtet diçka që i përkiste një bote tjetër. Një botë e cila s’kish asgjë të përbashkët me realitetin që përjetonim. E, mbi të gjitha, diçka që kish të bënte, me misterin e përkushtimit dhe flijimit të tyre fetar. Në ç’rrethana e kishin marrë atë vendim? Si e qysh qe bota e tyre shpirtërore? (Ato vajza delikate dhe ëndërrimtare, me tiparet e imagjinuara të disa prej personazheve të leximeve tona letrare). Si kish ndodhur që ato ia kishin dhuruar jetën Zotit ?! Ato qenie, të cilat ne i cilësonim hyjnore e që në përfytyrimet tona, shfaqeshin përherë të gjunjëzuara e plot lutje para Krishtit të kryqëzuar…! Tundimi qe vërtet i fortë.
Kjo, na kish shtyrë që të bënim edhe ndonjë çapkënllëk të tepruar. Një herë, një shok i klasës, guxoi t’i binte ziles së portës së shtëpisë së tyre, por asnjë nga ne s’kish pasur trimërinë të qëndronte e të priste aty për të parë se, kush do ta hapte atë. Të gjithë, ia kishim mbathur këmbëve, duke mos kthyer kokën mbrapa. Nuk di, ne se ajo qe një ndjenjë ndrojtje, frike a faji, përzier me mendimin se ashtu, po bënim një gabim të rendë. Disa herë, kish ndodhur të shihnim tek kapërcente pragun e asaj banese, ndonjë vajzë a grua e vetmuar. Mos, vallë, ato qenë murgesha ?!…Jo, s’ishte e mundur ! Sepse, ndryshe nga fantazimet tona, ato s’kishin asgjë mistike. Të paktën, pamja e tyre e jashtme, fytyrat, shprehjet s’tregonin asgjë të veçantë. Asgjë magjike! Megjithatë ne s’e pranonim zhgënjimin e, ngulnim këmbë se, Shtëpia e murgeshave me domosdo, fshihte diçka të mistershme. E kjo, ndodhte dhe për diçka tjetër. Në qytet, për murgeshat, pothuajse s’flitej kurrë. Thuajse ato nuk ekzistonin.
(E vetmja gjë, për të cilën kishim dëgjuar diçka kalimthi, pat ndodhur duke dëgjuar tek- tuk ndonjë muhabet ku ato cilësoheshin si mjeshtre për përgatitjen e pajave të nuseve. Për qëndismat, kroshetë me bizë, punimet me dorë e makinë qepëse si edhe për mësimet e qëndisjes e të kuzhinës që u jepnin disa vajzave nga familje katolike). Natyrisht, aso kohe ne ishim tepër të rinj e, shumë dukuri s’i njihnim e as që arrinim t’i kuptonim. Njohuritë fetare qenë pothuajse inegzistente. Me përjashtim të disa copëzave predikimesh e tregimesh të dëgjuara nga gjyshet tona. Sepse, shkolla qe plotësisht ateiste. Nga ana tjetër, edhe edukata që merrnim në të, pa dyshim, ish në kundërshtim të plotë me kulturën dhe mesazhet e fesë. Megjithatë, aso kohe, ne mund të shkonim endé në kisha e xhami. Natyrisht, jo si besimtarë, por thjesht për kërshëri. Por, ama, jo në kishën katolike, e cila për ne mbetej enigmë. E, kjo, përse vallë?!
Asnjëherë, nuk ia kishim bërë atë pyetje, vetvetes. Pse, ajo qëndronte vazhdimisht e mbyllur, e heshtur? Përse, siç kishim dëgjuar, ajo hapej aq rrallë, sa askush nga ne s’e merrte vesh ? Arsyet, të vërtetat e përgjigjet e atyre pyetjeve, do t’i mësonim shumë vite më pas. Ndër të tjera, ato kishin të bënin me historinë tragjike të priftit të vetëm të saj, at Jul Bonatit. Ai qe me orgjinë italiane, por gjithë familja e tij ish ngulur prej shumë vitesh në vend e kish marrë shtetësinë shqiptare. At Juli, kish studiuar në Firence e njihte mirë shumë gjuhë të huaja. (Falë asaj aftësie, ai kish përkthyer në italisht edhe kryeveprën e at Gjergj Fishtës, Lahuta e Malcisë).
I arrestuar disa vjet mbas çlirimit, si spiun i italianeve, at Bonati vuajti tmerrësisht nga torturat çnjerëzore nëpër burgje e, duke mos i përballuar dot ato, pësoi depresion të rendë nervor, gjë e cila e çoi në shkatërrim të plotë mendor e fizik. Ai përfundoi në një spital psikiatrik ku edhe vdiq më 1951. I njëjti fat kish ndjekur më pas edhe pasardhësin e tij, At Mark Dushin, i cili shërbente në dioqezën e Durrësit por që mbulonte njëkohësisht edhe besimtarët katolikë të Vlorës. At Marku, vinte në këtë qytet vetëm në ditë të shënuara, për të celebruar mesha e, për t’i dhenë kështu pakëz jetë bashkësisë së vogël katolike vlonjate. Por, më 1967, edhe ai ra viktime e Sigurimit të Shtetit!
Atë e arrestuan një të dielë, mes meshës, teksa predikonte e, pa shumë vonesë, e dënuan me vdekje. Me akuzën se, si spiun i Vatikanit, paskësh tentuar të mblidhte informata sekrete rreth bazës ushtarake të Pasha-Limanit. Por ky qe vetëm një pretekst. Arsyeja e vërtetë e dënimit qëndronte gjetkë. Në faktin se ndërkohë që at Jul Bonati qe eliminuar, pasardhësi i tij kish guxuar të vinte në Vlorë e të celebronte mesha, pikërisht në një nga bastionet më të forta të Partisë. Autoritetet partiake e Sigurimi, të njohur për egërsinë ndaj katolicizmit e kristianizmit në përgjithësi, s’mund të qëndronin pa u hakmarrë ndaj asaj sfide. Pikërisht, ai guxim i tepruar e pat çuar at Mark Dushin drejt plotonit të ekzekutimit, në maj të vitit 1968. Mbas asaj ngjarje, katolikët e Vlorës mbetën pa prift e, rrjedhimisht, edhe pa ceremoni e kremtime fetare.
Viti…1967
Gjatë dimrit të atij fundviti, tashmë student i ardhur me pushime në qytet, më ra rruga të kaloj përsëri pranë kishës katolike. Ish një mbrëmje e ftohtë e me erë të fortë. Siç më qe bërë zakon dhe herë të tjera, (endé me kureshtjen e një adoleshenti) ktheva kokën e hodha sytë përmallshëm nga shtëpia e murgeshave. Në një prej dhomave të saj pashë një dritëz të zbehtë. Nuk di pse, por në ato momente, thellë në shpirt ndjeva ngazëllim përzier me një ndjenjë çlirimi në vetvete. Ato ishin gjallë? – thashë me ehte – Ato vazhdonin të banonin aty, në shtëpinë e tyre…? I paskëshin kursyer…? Ai vit, si për besimtaret ashtu edhe për objektet e kultit, kish qenë një holokaust i vërtetë. Atë fat, si gjithë xhamitë e kishat e Vlorës, e kish pësuar edhe ajo katolike. Fasada e saj qe prishur e transformuar e, aty ku dikur kish qenë relievi i Shën-Mërisë me Jezusin e vogël, qe hapur një gropë e madhe. Ndërsa kryqi mbi portë e kambanore qe zhdukur e ndërtesa qe kthyer në teatër kukullash. (Teatër Kukullash? Po, si u kish vajtur mendja që, pikërisht atë kishë, ta kthenin në teatër kukullash? Ishte ironi e fatit apo një fakt domethënës? Ndofta, as njëra e as tjetra, por thjesht paradoks i një regjimi i cili luajti teatër me popullin për dekada të tëra, me një ideologji e cila u përpoq me të gjitha mënyrat t’i shndërronte njerëzit në kukulla pa shpirt, në ushtri marionetash e buratinësh)
Mbas vitit 1967, nenë kërcënimet e regjimit, murgeshat e Vlorës të cilat i përkisnin Kongregacionit të Serviteve, u dërguan me forcë pranë familjeve. Vetëm, dy prej tyre qëndruan së bashku, e jetuan në atë shtëpi të vjetër të lagjes Varosh. Të vetme, por me besim të madh te Zoti, ato s’u përulën asnjëherë duke u bërë ballë për vite me radhë, provokacioneve e kurtheve të Sigurimit. Kështu, ishte pikërisht në Vlorë që, në fshehtësi të plotë e mes sakrificash të pa imagjinueshme, mundi të mbijetojë kuvendi i vetëm në Shqipëri. Por, ndërkohë, cili qe fati e fundi i 200 murgeshave, të shpërndara andej-këndej, nëpër Shqipëri…? Njëra prej tyre qe motra Dava Kallmeti, e quajtur ndryshe Shën-Veronika e Shkodrës. Ajo qe diplomuar për pedagogji në Bolonjë e pat shërbyer në Kuvendin e Motrave Servite. Mbasi i shpëtoi fushatës së arrestimeve të vitit 1946, ajo iu përkushtua gjer në vdekje etërve katolikë që ndodheshin në burgje e internime duke u çuar atyre ushqime e veshje.
Edhe Zhozefina Koliqi, e njohur me emrin motra Luçie, ka lenë një emër të paharruar për popullin e Shkodrës. Mbas mbylljes së kuvendit, veprimtaria e saj e fshehtë krahas asaj pastorale, ka qenë intensive në shumë prej familjeve katolike të qytetit, kryesisht për të shpëtuar, fshehur e ruajtur me fanatizëm objekte kulti e libra fetare. Fatkeqësisht, motër Luçia vdiq para se të shihte ditën e lumtur të shpëtimit dhe Rilindjes së Kishës…!
Dy motra të tjera, Liliana Radovani e Lorencina Leçi, bënë pjesë në radhën e më fatlumeve. Ato, mundën të mbijetojnë e të rifillojnë veprimtarinë e tyre fetare, fill mbas rrëzimit të diktaturës. Ato bënin pjesë në kongregacionin më të madh femëror në Shqipëri, në atë të Motrave Stigmate, kuvend i cili më 1945 numëronte mbi 80 motra (shqiptare e italiane) e që, pastaj u shpërnda me brutalitet nga autoritetet. Emrat e motrave, të cilat përshkuan atë kalvar të gjatë duke përjetuar poshtërime, fyerje e përçmime, vetëm e vetëm pse besonin e donin Zotin – janë të shumta e historitë e tyre tragjike e plot dhembje.Të tilla ishin, për shembull, motrat Marie Kaleta, Ladje Pashka, Luçie Mëhilli e Marie Gjonmarkaj nga Zadrima e shumë e shumë të tjera…!
1991….Pranverë
Mrekullia kish ndodhur. Ashtu si në gjithë Shqipërinë edhe në Vlorë, nisën të rihapen njëra pas tjetrës shumë objekte kulti. Në fillim, Xhamia e Plumbit, (e cila, fillimisht, kish shërbyer si magazinë e më pas si repart pikture për emulacionin socialist në qytet); më pas Kisha e Shën-Todrit, ku qe instaluar Reparti i Zjarrfikësve) e, në fund, Kisha Katolike (ish-teatri i kukullave). Ato ngjarje u kthyen në festa të mëdha e mjaft prekëse. Më së fundi, njerëzit ishin të lirë të besonin te Zoti i tyre e të festonin ditët e shënuara fetare, të cilat, regjimi totalitar i kish zëvendësuar me një listë të pafund festash të tjera si, bie fjala, me ato të themelimit të brigadave partizane, të Sigurimit të Shtetit, policëve, kufitarëve, tankistëve, aviatorëve, minatorëve, pensionistëve etj.
Pikërisht, natën e krishtlindjeve të atij viti fatlum, isha ftuar për të filmuar meshën e parë në kishën katolike. E, aty, pata rast të njihem me don Giuseppe Colaveron e motrën Licia Conti, dy misionarë italiane të cilët kishin mbërritur qysh prej disa ditësh nga Otranto-ja, për të organizuar rihapjen zyrtare të kishës si edhe kremtimin e festës së Lindjes së Krishtit).
Ish një nate e butë dhjetori. Sheshi para kishës qe plot gjallëri. Një kryq i sajuar me dy vargje llambash elektrike vendosur në fasadën e saj, qe e vetmja shenjë e cila të bënte të besoje se aty, dikur, kish qenë një objekt kulti kristian. Brenda saj, çdo gjë kish mbetur si më parë: skena e teatrit të kukullave, sipari me perdet e kuqe, karriget e bile edhe ca buratinë të zhveshur lakuriq e të fshehur pas kulisave.
Megjithatë, për kremtimin e meshës, qene bërë ca ndryshime. Në qendër të skenës ish vendosur një kryq i improvizuar prej dru ulliri. Para tij, qe vendosur një tavolinë mbuluar me cohë të bardhë me tre qirinj përsipër. Ndërsa salla qe mbushur plot e përplot e s’nxente më, ndaj, pjesa më e madhe e njerëzve qëndronin jashtë. Pak para meshës së mesnatës, don Giuseppe, na ftoi të kalonim pak çaste pikërisht në shtëpizën përbri, aty ku kishin jetuar murgeshat. Pra, në Shtëpinë e Murgeshave…! Isha i emocionuar. Nga vitet e dikurshme të rinisë së hershme kishin kaluar mbi 20 vjet. Duke kapërcyer me ndrojtje prej gjimnazisti, pragun e asaj dere të vogël, po realizoja një ëndërr të hershme. Po hyja në shtëpizën misterioze të murgeshave. Vëzhgova me vëmendje mjediset në të cilat kaloja. Ishin dhoma të vogla. Tepër të thjeshta. Nga koha e shkuar s’kish mbetur asgjë. Asnjë kryq, asnjë ikonë, asnjë fytyrë e përdëlluar, ashtu siç kisha përfytyruar dikur.
Asgjë…! Asgjë, përveç barrave prej hekuri të dritareve e perdet e renda, të cilat qëndronin aty, të pa lëvizura e si gjithmonë të mbyllura. Një prej dy murgeshave, me mbi 80 vjet moshë mbi kurriz, qe duke dhenë shpirt. Ajo po tretej mbi shtrat, me një pamje ungjillore mbi fytyrë aty, në një aneks të ndriçuar nga një qiri i zbehtë. Ndërsa tjetra, motër Luçia, një grua e shkurtër, me fytyrë të bardhë si bora e sy të kaltër si deti, vazhdonte të ish plot jetë e energji. Eja të tregoj diçka! – tha don Giuseppe, duke më tërhequr pranë një musëndre të drunjtë, të futur thellë në murrin e një dhome Ja, këtu, nenë këtë dërrasë të vjetër, motrat mundën të mbajnë fshehur për njëzetë e ca vjet, një kryq e një ofrandë ( petë kungimi ). Edhe në ditët më të renda e më të frikshme, ato nuk munguan t’i luten Zotit, pikërisht para këtyre objekteve të çmuar, me shpresën dhe besimin e pashuar ndaj tij.
Pak para mesnate, në kishëzën e mbushur plot, aty mbi altarin e improvizuar me kryqin prej dru ulliri, filloi mesha.
Më së fundi, demoni qe mposhtur. Për kishën po riniste një jetë tjetër e re…! Memorie.al
