Në ditët e sotme, “fashizmi” është një term me të cilin është abuzuar jo pak herë. Natyrisht, partitë politike neo-fashiste, kanë ende ithtarët e tyre këmishëzinj, të shpërndarë në qendrat e mëdha urbane, dhe madje edhe në forume e portale të ndryshme në internet, por gjasat që ata të mund të rikthehen në qeverisjen e vendeve të ndryshme janë shumë të pakta.
Por situata në vitet 1930 ishte shumë e ndryshme, kur kriza ekonomike botërore kishte prekur prej një dekade një pjesë të madhe të vendeve të botës, çka krijoi kushtet për lindjen dhe rritjen e lëvizjeve socialiste dhe komuniste, të cilat fituan jo pak terren përkundrejt kapitalizmit, që cilësohej si burimi i shumë problemeve që kishin pllakosur shtresa të ndryshme të popullsisë.
Fashizmi u konceptua si një lëvizje antagoniste, si ndaj kapitalizmit ashtu edhe ndaj komunizmit, i karakterizuar nga kulti i individit, nga manifestimet madhështore paramilitare dhe ushtarake, dhuna fizike ndaj kundërshtarëve, dhe një nacionalizëm intensiv. Lulëzimi i kësaj ideologjie është më i mirënjohur në Gjermani dhe në Itali, por lëvizjet fashiste luajtën një rol të madh në jetën politike të shumë vendeve:
- Frankistët
E djathta franceze, ishte shumë e fuqishme gjatë viteve midis dy luftërave botërore. Në vitin 1934, ndodhi një demonstratë të dhunshme në të cilën morën pjesë grupime të ndryshme, dhe të cilën shumëkush e konsideroi si një përpjekje për grusht shteti. Në mesin e këtyre grupimeve ishte Lëvizja Frankiste, një organizatë fashiste anti-semite, e financuar nga Benito Musolini, dhe e mbështetur nga një njësi paraushtarake.
Ndërsa grupimet e tjera të krahut të djathtë kishin peshën e vet, Lëvizja Frankiste kopjoi tërësisht fashizmin italian, me përdorimin e përshëndetjes romake, fashave të bardha si simbol, dhe mbështetur qartësisht politikën e Musolinit dhe Hitlerit. Pasuesit e lëvizjes, patën mundësi të ushtrojnë pushtetin e tyre, gjatë periudhës së Republikës së Vishisë.
- Austro-fashizmi
Ndërmjet viteve 1932-1938, Austria u sundua nga Fronti Patriotik, një parti politike e ekstremit të djathtë, shprehje e asaj që u quajt si austro-fashizmi, një lloj kombinimi mes fashizmit italian të teorizuar nga Xhovani Xhentile, dhe katolicizmit konservator austriak. Fronti u përpoq më kot të kundërshtojë lëvizjen naziste, duke iu druajtur aneksimit të vendit të tyre nga Rajhu i Tretë, gjë që ndodhi gjithsesi në vitin 1938.
- Reksizmi
Në vitin 1935, Leon Degrel filloi në Belgjikë një lëvizje politike të së djathtës ekstreme, të quajtur Reks, me një frymëzim të fortë fashist, aristokratik dhe katolik. Në vitin 1936, Reksistët fituan 21 vende në parlament, dhe kur me ta u bashkuan edhe nacionalistët flamandë, Reks u bë partia e dytë më e fuqishme e të djathtës belge.
Udhëheqësi i saj luftoi në radhët e një njësie ushtarake belge që ishte pjesë e SS-ve gjermanë, duke fituar medalje të shumta nderi. Pas luftës, me nxjerrjen jashtë ligjit të shumë partive të ekstremit të djathtë, Degrel u strehua në Spanjën e Francisko Frankos.
- Partia Fashiste Panruse
Kjo ishte një lëvizje e vogël fashiste, e drejtuar nga anëtarët e minoritetit rus në qytetin kinez të Harbin-it. Partia Fashiste Ruse, nuk qe thjesht një lëvizje pro-naziste, ndonëse përdorte svastikën si simbol, por në të bënin pjesë edhe ish-luftëtarë pro-caristë, të cilët kishin humbur në Luftën e përgjakshme Civile, dhe ishin pjesë e një fronti më të gjerë antikomunist, të përhapur në disa krahina të largëta të Bashkimit Sovjetik, si dhe në pjesë të Kinës, ku qenë strehuar shumë emigrantë rusë. Udhëheqësit e kësaj partie u arrestuan dhe u vranë, kur ushtria sovjetike pushtoi Mançurinë.
- Fondamentalistët brazilianë
Fondamentalistët, ishin një lëvizje e themeluar nga “sozia e Hitlerit”, braziliani Plinio Salgado. Në vitin 1922, gjatë Javës së Artit Modern në San Paolo, Salgado dhe një grup futuristësh, nacionalistësh dhe artistë të avandgardës, hodhën themelet e një lëvizje të re braziliane të artit, që kishte si slogan “Bashkimin e të gjitha racave dhe popujve”, por edhe manifestimet e ngjashme me këmishëzinjtë italianë dhe këmishëhirtët gjermanë. Lëvizja tentoi një grusht shteti në vitin 1938 kundër presidentit Getulio Vargas, por dështoi dhe partia u shpërbë.
- Nacistas
E njohur si Nacistas, Lëvizja Nacional Socialiste e Kilit, e themeluar në vitin 1932, kopjoi modelin e nazistëve gjermanë. Ajo drejtohej nga triumvirati i gjeneralit Diaz Valderrama (themeluesi), dhe gjermano-kilianianët Karlos Keler dhe Horge Gonzalez von Mares. Grupi pretendonte se Kili qe një komb i stilit evropian, dhe për këtë arsye superior ndaj fqinjëve të tjerë të Amerikës së Jugut.
Duke e shpallur veten si mbrojtëse të vlerave evropiane dhe Krishtërimit, Lëvizja Nacional Socialiste e Kilit prishi lidhjet si me italianët ashtu edhe gjermanët, në mënyrë që të krijonte një lëvizje më fondamentaliste, dhe me një theks më pak anti-semit. Në vitin 1938 lëvizja tentoi një grusht shteti, e cila u shtyp në mënyrë të përgjakshme.
- Partia Kristiane
Gjatë viteve ndërmjet dy luftërave botërore, në Shtetet e Bashkuara gjallonin lëvizje të ndryshme fashiste, dhe periudha e Depresionit të Madh, e cila filloi në vitin 1929, ishte një lloj inkubatori që favorizoi zgjerimin e këtyre lëvizjeve. Partia Kristiane, e themeluar nga Uilliam Dadli Pellej, ishte një organizatë shumë e vogël, por me një njësi paraushtarake:Legjionin e Argjendtë. Në vitin 1936, Dadli kandidoi për president kundër Ruzveltit, por mori shumë pak vota. Lëvizja ishte kundër pjesëmarrjes së vendit në Luftën e Dytë Botërore, dhe u shpërbë pas sulmit japonez ndaj bazës amerikane të Pearl Harbor.
- Këmishëblutë e Irlandës
Edhe pse ishte jetëshkurtër, vetëm dy vjet (1932-1934), lëvizja e Këmishëbluve irlandezë përfaqësoi një kërcënim serioz për demokracinë e brishtë të Republikës së Irlandës. Lëvizja e krijuar nga gjenerali Eoin O’Dafui, qe një organizatë paraushtarake e ngjashme me ato të themeluara në Gjermani, Itali dhe Mbretërinë e Bashkuar, dhe iu bashkua radikalizmit të krahut të djathtë, ndërsa përdori përshëndetjen romake, të shoqëruar nga britma “Hail O’Dafi”. Presidenti irlandez Eamon de Valera e shpërndau këtë lëvizje në vitin 1934, pasi ajo organizoi një marshim të madh në Dublin, që duhet të ishte i ngjashëm me Marshimin e Musolinit në Romë, një shfaqje e madhësisë dhe forcës së lëvizjes.
- Falanga Spanjolle
Falanga Spanjolle, ishte ndoshta më grupimi më radikal i krahut të djathtë që mori pjesë në luftën brutale civilë në vend (1936-39). Intelektualisht e ndryshme nga grupet e tjera të krahut të djathtë, lëvizja u themelua në vitin 1933 nga fisniku Hoze Antonio Primo de Rivera, i cili përdori aftësitë e tij oratorike për të marrë zgjeruar mbështetjen, që deri në atë moment nuk shtrihej përtej studentëve.
Në disa aspekte, Falanga ishte më shumë e ngjashme me kundërshtarët e të majtës, gjatë luftës civile, me të cilin ndante përbuzjen ndaj klerikalizmit, Kishës Katolike Romake, dhe moralit borgjez. Grupi, që konvertoi mijëra burra dhe gra në kauzën nacionaliste, u neutralizua nga gjenerali Franko, duke u zbrazur nga përmbajtja e saj. Kjo pasi diktatori spanjoll që ishte një konservator tradicional, preferoi një aleancë me grupet e krahut të djathtë më pak radikale.
- Garda e Hekurt
Garda e Hekurt në Rumani, ishte një nga më të veçantat në historinë e organizatave fashiste, krahu i armatosur i Lëvizjes Legjionare. Ndërsa lëvizjet e tjera fashiste, lartësonin virtytet e nacionalizmit dhe disiplinës ushtarake, Garda e Hekurt shprehte hapur adhurimin ndaj vdekjes. Udhëheqësi i saj ishte Korneliu Kodreanu, një mistik dhe antisemit i tërbuar, që i dha lëvizjes tiparet e një urdhri fetar.
Garda e Hekurt, motoja e të cilës ishte “Gjithçka për vendin”, u shndërrua në një nga grupimet më të dhunshme fashiste të periudhës midis dy luftërave. Në vitin 1938, për shkak të rritjes së fuqisë së lëvizjes, dhe tre skuadrave të saj të vdekjes, Garda u nxor jashtë ligjit, dhe shumë prej legjionarëve, duke përfshirë vetë Kodreanun, u burgosën dhe u ekzekutuan.
Përshtati për Tirana Today, Alket Goce
