https://www.facebook.com/tiranatodaycom/videos/345115192599891/
Me këmbët e lodhura dhe mushkëritë e rraskapitura, ne u ndalëm në majën shkëmbore të malit Gjeravicë, malit më të lartë të Kosovës. Mundi ia vlejti. Nga lartësia ku ndodheshim prej 2870 metrash, ne shijuam disa nga peizazhet më të egra, më të mahnitshme dhe më pak të degraduara të mbetura ende në Evropë.
Nën qiellin më të kaltër dhe ajrin më të pastër, ne admironim majat dhe shpatet, “nofullat” e thella të gjelbëruara, si dhe luginat e pacenuara që shtriheshin në çdo drejtim. Asnjë projektues i platformave hekurudhore, nuk mund do të mund të krijonte dot një peizazh të tillë epik.
Kjo distancë e largët dhe misterioze malore, shumica e saj e arritshme vetëm në këmbë, ofron më shumë sesa bukuri. Ajo strehon barinjtë me kopetë e tyre dhe traditat e lashta baritore, që ende nuk janë zhdukur nga mekanizimi. Në fshatrat e tij të izoluara, gjurmët e të vjetrës vazhdojnë të mbijetojnë nga një kod sjelljeje shekullore, që kombinon ekstremet e ndëshkimit dhe bujarisë.
Në pjesën më të madhe të shekullit XX-të, konflikti dhe diktatura i mbajtën të huajt larg Bjeshkëve të Nëmura. Edhe sot, pak të huaj arrijnë të depërtojnë në ashpërsinë e tyre të fshehtë. Por situata po ndryshon. Për herë të parë që nga fillimi i Luftës së Dytë Botërore, ato kanë filluar të hapen. Ishte ky emër – Bjeshkët e Nëmura – që tërhoqi fillimisht vëmendjen time.
Një kërkim në Google, më tregoi se ato shtriheshin në kufijtë midis Kosovës, Shqipërisë dhe Malit të Zi. Nga investigimet e mëtejshme, zbulova se në vitin 2012 një agjenci qeveritare gjermane hapi një shteg rrethor prej rreth 120 miljesh, Majat e Ballkanit, për të tërhequr të pasionuarit pas ecjes në këmbë, si dhe për të promovuar unitetin historikisht të brishtë midis komuniteteve myslimane, katolike dhe ortodokse.
Kështu 10 prej nesh – miq dhe familjarë – fluturuan nga Londra në Podgoricë, kryeqytetin e vogël të Malit të Zi, në muajin korrik për të nisur një aventurë që i tejkaloi të gjitha pritshmëritë tona. U pritëm në aeroport nga Virtyt Gacaferi, nje udhërrëfyes për gazetaret perëndimore gjatë luftës se Kosovës në vitet 1998-1999, dhe që sot organizon udhëtimet në këmbë në Bjeshkët e Nëmura, dhe që kërkon për transportin, udhëzimet dhe strehimin nga 100 euro për person në ditë.
Ekspedita jonë filloi keq. Jashtë aeroportit, u goditëm nga vala e madhe e të nxehtit të kësaj vere. Mikrobusi ynë u vonua një orë në kufirin shqiptar, ku zyrtarët u duk se prisnin nga ne ndonjë ryshfet. Ne depërtuam në male nëpërmjet një udhëtimi 2 orësh me varkë deri në grykën e gjatë dhe të thellë të Liqenit të Komanit, por bukuria e tij e thyer, shëmtohej nga mijëra shishe plastike që pluskonin mbi sipërfaqe.
Mbërritëm në në shtëpinë ku do të akomodoheshim në fshatin Valbonë, shumë kohë pasi kishte rënë errësira, prandaj vetëm mëngjesin që pasoi e kuptuam se kishim ardhur në një lloj parajse. Ndërtesa e vjetër prej guri rrethohej nga malet, disa prej të cilëve ishin ende të mbuluar nga dëbora. Hëngrëm mëngjes jashtë në natyrë, bukë, djathë, gjizë, domate, qepë dhe kastravecë, të gjitha të prodhuara nga të zotët e shtëpisë, dhe në fund e gjerbëm nga një kafe të fortë e të zezë turke. Atje lart, temperatura ishte optimale.
Pasi mbaruam mëngjesin u nisëm në pjesën e parë të udhëtimit tonë në këmbë, ndërsa çantat vinin pas nesh të ngarkuara mbi kuaj. U ngjitëm përmes livadheve dhe pyjeve, dhe kaluam rrëzë një pike kufitare, ku kufiri i Shqipërisë me Malin e Zi ishte i shënuar me një shtyllë betoni të shkatërruar. Ky territor, qe i ndaluar të shkelej gjatë 4 dekadave pas Luftës së Dytë Botërore, kur diktatori komunist Enver Hoxha e shndërroi Shqipërinë në një Kore të Veriut në mes të Evropës.
Ata që tentonin të largoheshin nga mbretëria e tij e vetmuar, qëlloheshin menjëherë për vdekje. Nëse ia dilnin mbanë, ato që e paguanin çmimin qenë familjet e tyre që kishin lënë pas. Gjatë gjithë asaj dite, kaluam vetëm një vendbanim të vogël – një grup vendstrehimesh rudimentare prej guri, ku banorët e zonës strehojnë lopët, delet dhe dhitë lart në mal për t’i kullotur çdo verë. E vetmja lidhje me modernitetin, ishin panelet diellore.
Aty na u ofrua çaj dhe qumësht i ngrohtë deleje, nga një grua e moshuar e quajtur Qamile Mulkurtaj. Me të filluam të flisnim për Kanunin – kodin kompleks që qeverisi jetën e malësoriit shqiptar për të paktën 4 shekuj, derisa Hoxha e ndaloi atë. “Kanuni është më i rëndësishmi”- u përgjigj ajo, për habinë tonë, kur pyeta nëse ai kishte përparësi ndaj ligjeve të miratuara nga qeveria në Tiranën e largët.
Vrasje për gjakmarrjet dhe hakmarrje, që parashikon Kanuni në emër të nderit, kanë ndodhur herë pas here, theksoi ajo, ndërsa na foli për një zinxhir vrasjesh që filluan 10 vjet më pare, kur një burrë që pati rrahur një djalë të vogël, u vra më pas nga familja e këtij të fundit. Dhe ajo shtoi:unë i dhashë vajzës time kur u martua një plumb, për t’i treguar se po e vendoste jetën në duart e burrit të saj. “Kështu duhet të jetë”- këmbënguli ajo.
Ne ecëm për plot një javë, duke përshkuar mbi 15 kilometra në ditë, në një kohë të shkëlqyer me diell. Ecëm nëpër pyjet e gjelbëruara të ahut, lisit dhe pishës, mes strofullave të ariut, rrëqebullit dhe derrit të egër. Drekuam në livadhe të harlisura alpine, të veshura me lule të egra dhe plot me flutura që endeshin mes tyre.
Admiruam ujëvarat, u kënaqëm duke u larë në pellgjet e cekëta të liqeneve shumëngjyrëshe, mbushëm shishet tona me ujin akullt të burimeve të ftohta. Ndoqëm ndërkohë edhe shtigjet që kanë qenë përdorur prej shekujsh nga tregtarët, barinjtë, dhe së fundmi nga kontrabandistët e armëve dhe refugjatëve gjatë luftës së Kosovës.
Shumicën e netëve, i kaluam tek familjet që i kishin kthyer shtëpitë e tyre të thjeshta, por të pastra, në shtëpi pritëse për turistët. Ata s’kishin internet apo sinjal të lëvizshëm, por na ushqyen me bujari me prodhimet e freskëta dhe të bollshme të lopëve, pemishteve, bletëve dhe kopshteve të vogla me perime. Ata gatuanin në soba druri. Ndezën zjarre që ne të qëndronim ngrohtë, kur temperatura natën binte ndjeshëm. Vështirë se mund të ishin më mikpritës sesa kaq.
Kjo është një tjetër trashëgimi e Kanunit. Udhëtarët duhet të trajtohen si mysafirë të nderuar. “Personi që ha bukën ose pi ujin tim, është si vëllai im”- na tha Musa Krasniqi, pronari i një hoteli në fshatin Gropa e Erenikut, pasi më dha një shishe raki si një dhuratë për udhën e mbarë.
Krasniqi, 67 vjeç, ka qenë kolonel në Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës gjatë luftës, ku dhe mbeti i plagosur rëndë. Ushtria serbe e shkatërroi këtë fshat, sikurse shkatërroi thuajse çdo komunitet tjetër etnik shqiptar në këtë pjesë të Kosovës. Megjithëse konflikti ka përfunduar gati dy dekada më pare, dhe ato komunitete kanë kohë që janë rindërtuar, shenjat mbeten ende.
Takuam shumë kosovarë myslimanë, që u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre si pasojë e spastrimit etnik që kryen serbët. Kaluam pranë varrezave të mbushura me varret e viktimave, duke përfshirë një varrezë në fshatin Lubenik, ku më shumë se 80 meshkuj – më i riu 14 vjeç – u masakruan.
Ne vizituam edhe manastirin ortodoks serb të Deçanit, një monument i trashëgimisë botërore të UNESKO-s në, ku pjesa me e çmuar janë afresket e lashta në murin dhe tavanin e manastirit. Murgjit kishin strehuan refugjatët myslimanë gjatë luftës, ndaj ne u befasuam kur pamë se objekti ruhej ende nga trupat e armatosura të NATO-s.
Një zëdhënës, Atë Pjetri, na shpjegoi se manastiri ishte sulmuar disa herë nga ekstremistët shqiptarë që nga përfundimi i luftës, dhe se në vitin 2014 u shkrua në murin e jashtëm:”Kalifati po vjen”. Por shumica e familjeve tek të cilat qëndruam ishin myslimane – dhe modele të sjelljes së moderuar në komunitet. Ata na shërbyen birrë dhe raki. Pak gra mbulonin kokat e tyre. S’kishte ndonjë ndarje gjinore.
Unë nuk e zbulova kurrë se përse këto male janë të “mallkuara”, por dita jonë e plotë e ekspeditës na e dha një ide. Koha ndryshoi. Retë e zeza u rrokullisën poshtë, ndërsa qemë duke ecur në luginën e ashpër të Ropojanës nga Mali i Zi drejt Shqipërisë. Lugina u ngushtua teksa po ngjiteshim, duke nisur të fryjë një erë e ftohtë, në një kohë që u formua një mjegull e dendur.
Peizazhi po bëhej gjithnjë e më i zymtë, i mbushur me gurë të rënë nga lartësitë në luginë dhe në madhësinë e një makine. Arritëm përfundimisht kalimin kufitar më Shqipërinë.
Atje, pamë shtatë shtylla, ndërsa pas një kreshte të ulët, një kazermë të braktisur ushtarake. Më pas zbritëm mbi 1200 metra në një rrugë të pjerrët dhe të thepisur në luginën e pyllëzuar të Thethit, dhe mbërritëm të lodhur në një tjetër shtëpi simpatike, pronë e dy vëllezërve – Pavlin dhe Nardi Polia.
Në afërsi ndodhej një kullë guri 400 vjeçare, me disa të çara në vend të dritareve. Këtu mund të strehoheshin ata që ishin vënë nën shënjestër për t’u vrarë për gjakmarrje sipas Kanunit, edhe për disa vite nëse ishte e nevojshme. Është një nga kullat e pakta të këtij lloji, që diktatori Hoxha nuk e shkatërroi.
Thethi lidhet me botën e jashtme nga një rrugë e vetme e thellë, e cila gjarpëron lart e poshtë mes maleve drejt jugut. Ashtu si Valbona, ai është një pikë tjetër nisjeje për të mbërritur tek “Bjeshkët e Nëmura”. Pavlini na tha se udhëtarët e parë ishin shfaqur në luginë rreth 8-9 vjet më parë, dhe se më shumë po vijnë çdo vit që kalon.
Kur unë shpreha shqetësimin se shumë vetë do të shkatërronin vetminë dhe traditat që i bënin Bjeshkët e Nëmura kaq të veçanta, Pavlini më kundërshtoi. Shtëpitë e pritjes si ajo që ka ai vetë, blejnë prodhimet e barinjve dhe fermerëve të zonës, u shpreh ai. Vetëm turizmi po bën të mundur që malesorët të qëndrojnë në vendlindjen e tyre, dhe të ruajnë mënyrën e tyre të vjetër të jetesës, në vend se të lëvizin nëpër qytete. “Turizmi është duke i mbajtur gjallë këto male”- këmbënguli ai.
Përshtati për Tirana Today, Alket Goce
