Megjithëse bosh për gati 30 vjet, muret e burgut të Spacit në Shqipëri tregojnë ende prova të tmerreve që ndodhën atje.“Zot, kur do të përfundojë kjo? Nuk mund t’ia dalë më”- thotë mesazhi i shkruar me dorë në një dhomë që strehonte 54 burra. Në muret e Spaçit të shkatërruara, është ende e mundur që të shikosh shenjat e mbetura nga kolonat e shtretërve marinarë.
Ky burg i njohur dhe i frikshëm është në qendër të përpjekjeve të Komisionit Katolik për Drejtësi dhe Paqe në Shqipëri për të ndihmuar vendin të merret me të kaluarën komuniste.
Prej më shumë se katër dekadash, Shqipëria kishte një nga regjimet më të ashpra, më represive dhe të izoluara komuniste. Kontaktet me vendet e tjera ishin rreptësisht të ndaluar dhe kufijtë ishin të mbyllur.
Feja e organizuar u ndalua zyrtarisht në vitin 1967, duke e kthyer Shqipërinë në shtetin e parë ateist në botë. Vendet e adhurimit u shkatërruan ose u ripopulluan. Dhe disidentët, apo çfarëdo që konsideroheshin si kërcënim ndaj regjimit, u persekutuan, u vranë ose u dërguan në burg. Regjimi komunist më në fund u rrëzua në vitin 1991, pothuajse gjashtë vjet pas vdekjes së udhëheqësit të saj, Enver Hoxhës.
Gjatë vitit 2012, duke vizituar Auschëitzin, në Poloni, në mes të përvojës së madhe dhe të padurueshme për të qenë në një ish-kamp përqendrimi nazist, Luigj Mila, sekretar i përgjithshëm i komisionit, mendonte për vendin e tij. Ai e kuptoi se në Shqipëri, shumica e vendeve të shtypjes dhe vuajtjeve nga epoka komuniste, ishin lënë të braktisura.
Mila, i cila ka punuar me komisionin që nga themelimi i etërve françeskanë në vitin 1996, tha se ai nuk mund të shpjegojë pse, deri atëherë, komisioni nuk kishte punuar në projekte që lidhen me përkujtimin. Për shumë vite ata kishin qenë të zënë me çështje sociale, ekonomike dhe mjedisore, sfida më të menjëhershme dhe të dukshme të postkomunizmit në Shqipëri.
“Duhej të linim disa kohë. Ndoshta gjaku ishte ende i ngrohtë”-tha Mila. “Por më vjen keq që ne nuk filluam më parë, sepse ne mund të kishim mbrojtur shumë më tepër (vende) dhe tani do të ishin shumë më mirë”.Për komisionin, burgu i Spacit ishte vendi më i përshtatshëm për të nisur një projekt përkujtimi. Burgu ishte gjithashtu një kamp pune. Në minierën e bakrit dhe pirit, të burgosurit u detyruan të punonin në kushte të vështira, gjashtë dhe nganjëherë shtatë ditë në javë. Burgu u bë një simbol i famëkeq i regjimit komunist, dhe emri i tij u përdor për të dekurajuar dhe paralajmëruar disidentët e mundshëm”-shkruan Catholic Philly.com
Ati islamik Gjergj Simoni ishte i burgosur në Spac gjatë një pjese të dënimit të tij 10-vjeçar për “shkrimin e letërsisë kundër regjimit.” Edhe pse ai nuk ishte prift në atë kohë, ai po studion fshehurazi të bëhej një. Ëndrrat e tij të priftërisë u bënë realitet vite më vonë, kur, në prill të vitit 1991, ai u bë prifti i parë shqiptar që u shugurua pas rënies së regjimit komunist.
Babai Simoni mban mend shumë për Spac-in: gjashtë rubinetat e ujit të disponueshme për më shumë se një mijë të burgosur, tualetet e tualetit me dyer të hapura përballë njëri-tjetrit dhe malet që rrethojnë burgun, të vetmit të burgosurit e peizazhit mund ta shihnin. Për At Simonin, Spac ishte “burgu i urisë”, me racionet e përditshme të përbëra nga një copë bukë dhe tas me supë, dhe “ndonjëherë edhe jo.” Ai i quajti kushtet e jetesës “të padurueshme”.
Më 21 maj 1973, të burgosurit në Spac organizuan një kryengritje, i pari në një burg në Shqipërinë komuniste. Ata ngritën një flamur kombëtar pa yllin komunist si një simbol i sfidës. Dy ditë më vonë, rojet bënë kryengritjen dhe ekzekutuan udhëheqësit. Revolta krijoi një vend unik për Spacin në kujtesën e vendit.
Për të marrë më shumë njerëz për të vizituar Spac, hapat e parë të komisionit ishin për ta mbrojtur atë dhe për ta bërë atë më të arritshëm. Pas viteve të neglizhimit, shumë prej ndërtesave ishin shkatërruar. Looters kishin marrë dritare dhe dyer për metale hekuri. Komisioni punësoi një kujdestar dhe instaloi shenja informuese.
Vetëm këtë vit, rreth 1.000 njerëz vizituan burgun më vete. Dhe që nga viti 2012, rreth 500 studentë janë bashkuar me vizitat e udhëhequra nga komisioni. Mila tha se studentët mësojnë për të kaluarën komuniste të Shqipërisë në shkolla, por ata mund të mësojnë dhe të kuptojnë edhe më shumë duke ecur brenda ndërtesave të burgut dhe duke biseduar me të mbijetuarit dhe duke dëgjuar historitë e tyre. Vizitat e udhëhequra shpesh udhëhiqen nga ish-të burgosurit.
Organizata të tjera po punojnë jo vetëm për të mbrojtur Spacin, por për të shëruar plagët e Shqipërisë përmes përkujtimit. Disa kanë plane për ta kthyer Spacin në një muze, për të krijuar 21 maj – ditën e revoltës së burgut – si ditën kombëtare të përkujtimit të Shqipërisë dhe për të krijuar një vend të kujtesës për mijëra njerëz të persekutuar, burgosur dhe ekzekutuar gjatë komunizmit regjimit. Asnjë vend i tillë nuk ekziston aktualisht.
Kjo është një ndërmarrje sfiduese në shoqëri ku, sipas Mila, shumë preferojnë të shikojnë përpara pa menduar për të kaluarën. Një sondazh i kryer në vitin 2015 nga Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë zbuloi se shumica e njerëzve në Shqipëri mendojnë se komunizmi në vendin e tyre ishte një “ide e mirë, e zbatuar keq”. “Neglizhimi i së kaluarës është shumë i rrezikshëm.Nëse nuk e dini, mund të përsërisni të njëjtat gabime në të ardhmen”-ka përfunduar Mila. TIRANA TODAY
