Shtatëdhjetë e pesë vjet pas botimit “Ditari i Ana Frankut”, mbetet ndër librat më të lexuar në botë. Rrëfimi i jetës së një adoleshenteje hebreje, fshehur në një aneks pas një magazine të Amsterdamit, u dha zë dhe fytyrë miliona viktimave të gjenocidit nazist, megjithatë një pyetje ka mbetur pa përgjigje gjatë gjithë këtyre viteve: kush e paralajmëroi ekipin e kërkimit nazist, në vitin 1944, në vendin e fshehur të Ana Frank dhe familjes së saj? Dy hetime të policisë holandeze dhe historianë të panumërt kanë dalë me teori, por asnjë përfundim të sigurt. Më pas, në vitin 2016, një ekip hetuesish, i udhëhequr nga një agjent veteran i FBI-së, vendosi të sjellë teknika dhe teknologji moderne të zgjidhjes së krimit në këtë rast të ftohtë. Dhe tani, ata besojnë se kanë një përgjigje. Kush ishte përgjegjës për tradhtinë?
Vince Pankoke kishte dorëzuar distinktivin dhe armën e tij. Ai ishte dy vjet në një pension të rehatshëm në Florida, kur i ra telefoni në pranverën e 2016-ës.
Vince Pankoke: Mora një telefonatë nga një koleg nga Holanda, i cili tha: “Nëse ju – nëse keni mbaruar pushimin në plazh, ne kemi një rast për ju”.
Jon Wertheim: A ishe shtrirë në plazh?
Vince Pankoke: Në fakt isha duke vozitur për në plazh. Unë – (QESH) Nuk isha ende atje.
Pankoke kaloi tre dekada si agjent special i FBI-së, duke synuar kartelet kolumbiane të drogës. Puna e kishte çuar edhe në Holandë, ku lanë mbresa punët e tij hetimore.
Jon Wertheim: Po kërkonit të ktheheshit kur ai ju tha se për çfarë bëhej fjalë?
Vince Pankoke: Pasi më tha se duhej, e dini, të përpiqej të zgjidhte misterin e asaj që e shkaktoi bastisjen – për Anne Frank dhe të tjerët në aneks. Më duhej të dëgjoja më shumë.
Katër mijë milje larg, në Amsterdam, Thijs Bayens, një regjisor dhe dokumentar holandez, kishte kërkuar rreth e rrotull një hetues të kredencializuar për të gërmuar në një pyetje që ai mendon se Hollanda nuk e ka marrë kurrë fare parasysh, një pyetje që ka të bëjë me thelbin e natyrës njerëzore.
Thijs Bayens: Për mua, ishte vërtet e rëndësishme të hetoja se çfarë na bën — të heqim dorë nga njëri-tjetri. Zona ku jetonte Ana Frank është shumë normale. Dhe është një zonë shumë e ngrohtë me kasapin, mjekun dhe policin. Ata punuan së bashku. Ata e donin njëri-tjetrin. Ata jetonin së bashku. Dhe befas njerëzit fillojnë të tradhtojnë njëri-tjetrin. Si mund të ndodhte kjo?
Jon Wertheim: Nga miliona, fjalë për fjalë miliona histori që do të dalin nga Holokausti, përse mendoni se kjo rezonon ashtu siç bën?
Thijs Bayens: Mendoj se menjëherë pas luftës, njerëzve iu treguan kampet e përqendrimit, mizoritë që ndodhën, tmerri. Dhe, befas e gjeni këtë vajzë të pafajshme, të bukur, shumë të zgjuar, qesharake, të talentuar. Dhe ajo del nga errësira. Dhe pastaj mendoj se njerëzimi tha: “Këta jemi ne”.
Tradhtimi i homologëve holandezë ndaj nazistëve, ishte një vepër penale në Holandë, por dy hetime policore dhe një bibliotekë e tërë me libra kushtuar çështjes së Ana Frank, nuk dhanë çështjes zgjidhje.
Jon Wertheim: Kjo pyetje se kush e tradhtoi Anne Frank, ishte hetuar prej vitesh. Çfarë do ta bënte hetimin tuaj të ndryshëm nga ato para tij?
Thijs Bayens: Nëse është një akt kriminal, duhet të hetohet nga policia. Kështu e vendosëm si një rast të ftohtë.
Si shumë të tjerë, Pankoke e kishte lexuar ditarin në shkollën e mesme në Pensilvaninë Perëndimore dhe la gjurmë. Këtu nuk do të kishte asnjë shëtitje apo sindikata kriminale të shkatërruara, por ai ishte i intriguar… me kujdes.
Jon Wertheim: Ju dëgjoni, “Ne do të kthehemi dhe do të shikojmë Anne Frank.” Dhe kjo mund të ketë unazën e ndonjë krijimi mediatik të çuditshëm. Të shqetësonte kjo?
Vince Pankoke: Oh, po. E bëri. Sepse si hetues karriere, nuk doja të lidhesha me asnjë lloj hetimi të llojit tabloid.
Jon Wertheim: Duhet të sigurohesh që kjo të ishte serioze.
Vince Pankoke: Le ta pranojmë. Dua të them, nderin e ditarit, nderin e Ana Frankut, ne duhej ta trajtonim këtë me respektin maksimal.
Ajo që përfundimisht e vulosi atë për Vince Pankoke, garancia e autonomisë absolute. Rregullat bazë: Thijs Bayens do të mbikëqyrte operacionin dhe mund të filmonte procesin për një dokumentar që ai po bënte. Do të kishte një libër për të, i cili ndihmoi në financimin e projektit së bashku me financimin nga qyteti i Amsterdamit, por kjo do të ishte një ndërmarrje e pavarur me hetues seriozë. Dhe Vince Pankoke do të merrte drejtimin duke gërmuar.
Jon Wertheim: Ju kishit hetuar raste të ftohta më parë. Para kësaj, cili ishte hendeku më i madh në kohë ndërmjet kohës kur ju afruan dhe kur ndodhi krimi?
Vince Pankoke: Bëhej fjalë për një krim pesë-vjeçar në atë moment.
Jon Wertheim: Janë 75 vjet. Pra pak më ndryshe.
Vince Pankoke: Është shumë ndryshe.
Jon Wertheim: Kjo është më shumë se e ftohtë.
Vince Pankoke: Kjo – po. Kjo ishte e ngrirë.
Për t’u larguar, Pankoke duhej të hartonte planin e tij. Ai e dinte se do të kishte më shumë informacione për t’u futur nga çdo njeri dhe se inteligjenca artificiale mund të ishte një armë sekrete.
Ekipi i ëndrrave të një njeriu të FBI-së u mblodh… një psikolog hetues, një hetues i krimeve të luftës, historianë, kriminologë, plus një ushtri studiuesish arkivorë.
Jon Wertheim: Çfarë i sollën kësaj gjithë këta njerëz me aftësi të ndryshme?
Vince Pankoke: Ata sollën një pamje tjetër. Ishin të gjitha këto aftësi që na ndihmojnë të kuptojmë dhe vendosim në kontekst, një krim që ndodhi, e dini, në 1944. Ne duhet t’i shikojmë gjërat ndryshe.
Së bashku, ata u futën në një histori të njohur: familja Frank ishte zhvendosur në Amsterdam nga Gjermania për t’i shpëtuar ngritjes së Hitlerit. Ata gjetën siguri në Holandë, ku Otto Frank drejtonte një biznes prodhimi. Por më pas nazistët pushtuan në vitin 1940, dy vjet më vonë, Frankët – Otto, gruaja Edith, Anne dhe motra e saj Margot – së bashku me katër miq të tjerë hebrenj të familjes u fshehën në një aneks pas magazinës së Otto-s. Sot ruhet si muze. Dr. Gertjan Broek, një historian në Shtëpinë e Ana Frank, na tregoi…
Jon Wertheim: Oh, uau. Kjo – kjo është e famshmja –
Dr. Gertjan Broek: Ky është rafti i librave.
Jon Wertheim: – raft librash.
Dr. Gertjan Broek: Ky është rafti i librave. Përdorej për të kamufluar hyrjen e strehës.
Rafti i librave ndihmoi në mbrojtjen e Frankëve, ashtu si edhe një pjesë e vogël e kolegëve të ngushtë të Otto-s në magazinë, të cilët ishin sekret.
Dr. Gertjan Broek: Ne hyjmë brenda, kujdes kokën.
Jon Wertheim: Oh, uau.
Pas bastisjes, nazistët morën çdo gjë që nuk ishte gozhduar. Zbavitjet tregojnë se si dukej. Dy kate të mbushura, 761 ditë, më shumë se dy vite torturuese brenda. Punonjësit e zyrës sollën ushqim dhe furnizime, por të tetë të fshehur nuk mund të bënin zhurmë gjatë ditës. Natën ata mund të dëgjonin radio, duke komplotuar me dëshpërim përditësime nga përpara në këtë hartë.
Dr. Gertjan Broek: Këtu është një fragment gazete nga pak pas D-Day, pra qershor, 1944.
Jon Wertheim: Ky është qershor 1944-
Dr. Gertjan Broek: 4 qershor—
Jon Wertheim: – Pra …
Dr. Gertjan Broek: Pra, ka shpresë sepse forcat aleate janë në rrugë. Jeta e tyre varej nga ajo që do të ndodhte.
Muret e dhomës së gjumit të Anës, të njohura për çdo adoleshent, të ruajtura që nga dita kur ajo u mor. Këtu ajo përshkroi monotoninë dhe tmerrin e jetës së fshehur. “Jashtë gjërat janë të tmerrshme, ditë e natë”, shkruante ajo në janar 1943. “Këta të varfër po tërhiqen zvarrë, pa asgjë tjetër veç një çantë shpine dhe pak para”.
Hyrja e saj e fundit ishte data 1 gusht 1944. Ajo ishte 15 vjeç.
Jon Wertheim: Më çoni në ditën e bastisjes. Është vera e vitit 1944 dhe çfarë ndodh atë ditë?
Dr. Gertjan Broek: Është një ditë e ngrohtë, me diell. Dhe rreth orës 10:30, midis orës 10:30 dhe 11:00, hyjnë disa burra.
Ata ishin detektivë me një njësi të policisë holandeze që punonte me nazistët. Një oficer SS i quajtur Silberbauer drejtoi ekipin. Ata kërkuan të tregoheshin nëpër magazinë.
Dr. Gertjan Broek: Përfundojnë para raftit të librave, i cili fsheh hyrjen e aneksit. Dhe është e rëndësishme që unë mendoj se të kuptoj se dy nga policët e pranishëm kishin qenë detektivë me përvojë, me përvojë të mirë. Ata kishin kërkuar më parë këtë lloj ndërtese në qytetin e brendshëm të Amsterdamit.
Ata e dinin se ka të ngjarë të kishte diçka pas atij rafti. Banorët e habitur që gjetën, u nxorën jashtë. Në dyshemenë pas tyre, ditari i Anës, të cilin një punonjëse zyre që mendonte shpejt, besnike ndaj Frankëve, e ruajti. Nga tetë të marrë, Otto Frank ishte i vetmi i mbijetuar. Të tjerët ishin midis 100.000 hebrenjve holandezë – tre të katërtat e popullsisë hebreje të vendit – që vdiqën nga duart e nazistëve.
Në një intervistë me CBS në 1964, Otto tregoi se çfarë ndodhi kur familja e tij u fut në makinat e bagëtive për në Aushvic, një muaj pas kapjes së tyre.
Otto Frank: Më 4 shtator 1944, transporti i fundit shkoi në Aushvic. Epo, kur mbërritëm në Aushvic kishte burra që qëndronin atje me shkopinj – gra këtu, burra atje. Ne ishim të ndarë pikërisht në stacion, kështu që gratë shkuan në kampin Birkenau dhe ne shkuam në kampin e Aushvicit nga stacioni dhe nuk e pashë më familjen time.
Pas luftës, Otto Frank ishte i vendosur të zbulonte se kush ua tradhtoi nazistët strehën. Ishte pyetja që shumë lexues e bënë pasi botoi ditarin e së bijës në vitin 1947. Por pas disa vitesh, Otto papritmas pushoi së kërkuari. Kur Vince Pankoke shkoi në Amsterdam për të filluar kërkimin e tij, ndalesa e tij e parë, natyrisht, ishte skena e krimit.
Vince Pankoke: E quajta këtë skenën më të vizituar të krimit në botë, sepse kaq shumë njerëz nga e gjithë bota, e dini, miliona njerëz vijnë këtu.
Jon Wertheim: Pra, kur vini këtu për herë të parë, çfarë kërkoni?
Vince Pankoke: Epo, si hetues dua të shoh se çfarë ka në zonë. Sigurisht që dua të shoh brenda ndërtesës. Unë dua të rindërtoj se si ndodhi arrestimi aktual dhe kush mori pjesë në të.
Pankoke dhe ekipi i tij kaluan orë të tëra në aneks, duke kërkuar ndonjë të dhënë, sado e largët.
Ai gjithashtu mbuloi pamjen e jashtme – sot pothuajse saktësisht siç ishte atëherë.
Vince Pankoke: Ky është oborri që ndodhet pas aneksit. Dhe është—siç mund ta shihni, është plotësisht i mbyllur. Ky oborr është i rrethuar nga ndërtesat e lagjes.
Jon Wertheim: Unë po mendoj se një kollë që dëgjohet, një dritare që ndodh të jetë e hapur në kohën e gabuar, faktori i rrezikshëm këtu është i jashtëzakonshëm.
Vince Pankoke: Është e jashtëzakonshme. Kur filluam rastin për herë të parë, një nga teoritë që ishte atje është se bastisja mund të jetë shkaktuar nga dikush në zonën e afërt duke parë diçka, duke dëgjuar diçka dhe duke e raportuar atë. Pra, ne gjurmuam dhe identifikuam çdo banor që banonte në këtë bllok dhe rrugët ngjitur me të.
Duke përdorur programin e inteligjencës artificiale, Pankoke dhe ekipi i tij hartuan kërcënimet e mundshme. Në oborrin përreth aneksit, ata gjetën anëtarë të partisë naziste dhe madje edhe informatorë të njohur.
Vince Pankoke: Të gjithë jetojnë vetëm një mur ose dy larg njëri-tjetrit. Kur i hidhni një sy kërcënimeve, pyetja nuk është se çfarë e shkaktoi bastisjen. Pyetja mund të jetë: si qëndruan më shumë se dy vjet pa u zbuluar?
Jon Wertheim: Më bën përshtypje në një rast si ky, kushdo mund të jetë i dyshuar. Një simpatizant i nazistëve, një informator, dikush që kalon dhe dëgjon një kollë.
Vince Pankoke: Ne duhej të merrnim parasysh të gjitha ato opsione. Ekipi dhe unë u ulëm dhe përpiluam një listë mënyrash në të cilat aneksi mund të komprometohej. E dini, ishte pakujdesia e njerëzve që pushtonin aneksin, ndoshta duke bërë shumë zhurmë apo duke u parë në dritare? E dini, ishte tradhti?
Jon Wertheim: Ekziston një teori që askush nuk e tradhtoi familjen Frank. Kjo ishte rastësi, ose kjo ishte një punë e mirë detektive.
Vince Pankoke: Jo. Jo. Dua të them, ne e ndamë atë teori, e dini, pak nga pak.
Jon Wertheim: Kjo nuk funksionon ashtu siç ndodh, por për një këshillë specifike.
Vince Pankoke: Pikërisht.
Vince Pankoke, veterani 30-vjeçar i FBI-së, kishte punuar me shumë raste të ftohta, por asnjëra kaq e ftohtë. Kishin kaluar më shumë se shtatë dekada që kur Anne Frank dhe familja e saj u zbuluan në vendin e tyre të fshehur në qendër të Amsterdamit dhe përfundimisht i hipën makinat e bagëtive për në Aushvic. Sa i përket pyetjes se kush e tradhtoi familjen te nazistët, të gjithë dëshmitarët kishin vdekur prej kohësh, provat e tyre u harruan nga koha, por Pankoke mbështetej në përvojën dhe intuitën prej dekadash, duke filluar nga dosjet e vjetra të çështjes.
Vince Pankoke: Në një rast normal të ftohtë, ju shkoni në një dosje. Ju e nxirrni atë. Ju lexoni gjithçka që bëri hetimi i mëparshëm. Intervistat, pistat që u ndoqën.
Dy hetime të mëparshme të policisë holandeze në bastisjen në vendin e fshehjes së Anne Frank – një në vitin 1948 dhe një tjetër në 1963 – nuk ishin saktësisht klasa master në punën me detektivë. Dhe kishte kaluar shumë kohë.
Vince Pankoke: Dosjet ishin të paplota. Dhe ato ishin të shpërndarë në ndoshta një duzinë arkiva të ndryshme. Raportet mungonin. Dëshmitarët kishin kaluar. Kujtimet kishin dështuar.
Së bashku me Pieter van Twisk-një gazetar holandez veteran që bashkëthemeloi këtë projekt dhe drejtoi ekipin hulumtues, ata na treguan një tufë sendesh që gërmuan. Përfshirë një kartë qëndrimi që i përket Anne Frank.
Pieter van Twisk: Këtu mund ta shihni emrin e saj: emrin, emrin e dytë dhe mbiemrin e saj; dhe datën e lindjes. Këtu shihni “N.I.”, që qëndron për Nederlands. izraelitët, që është feja e saj.
Jon Wertheim: “Izraeli i Holandës”. Pra kjo –
Pieter van Twisk: Po, nuk…
Jon Wertheim: – ajo është hebreje.
Pieter van Twisk: – di pse. Kjo është çifute, ajo ishte çifute, po,
Jon Wertheim: Çdo banor holandez duhej të kishte një nga këto?
Pieter van Twisk: Po. Ja.
Jon Wertheim: Kjo është—Kjo është shumë e detajuar, dhe kjo ka ajo—datet e lindjes së prindërve të saj.
Pieter van Twisk: Po. Kjo është, natyrisht, edhe arsyeja pse ishte mjaft e lehtë për nazistët të gjenin njerëz në Holandë dhe të dinin nëse kush ishte hebre apo kush nuk ishte hebre.
Jon Wertheim: Një copë letër në vitet ’40 dhe ju keni gjithçka që dëshironi të dini për dikë.
Pieter van Twisk: Po.
Ekipi shqyrtoi çdo provë që mundi – letra, harta, foto, madje edhe libra të tërë – në bazën e të dhënave të inteligjencës artificiale, e zhvilluar posaçërisht për projektin.
Vince Pankoke: Do të identifikonte marrëdhëniet mes njerëzve, adresa që ishin të njëjta. Dhe ne po kërkonim ato lidhje. Të dhëna për zgjidhjen e kësaj.
Jon Wertheim: Përcaktoni sa kohë ju kurseu.
Vince Pankoke: Oh-mijëra e mijëra orë pune.
Jon Wertheim: Kjo gjithashtu ju tregon se çfarë përjashtohet, çfarë nuk do të ndihmojë rastin tuaj.
Vince Pankoke: Oh, po, sepse shumica e asaj që bëjmë është të eliminojmë të panevojshmen.
Ekipi i kushtoi vëmendje të veçantë të dhënave të arrestimit të asaj kohe. Nazistët ishin të gatshëm të çlironin Holandën nga të gjithë hebrenjtë, pjesë e Zgjidhjes Përfundimtare. Deri në vitin 1942, Frankët ishin mes rreth 25.000 hebrenjve të fshehur në të gjithë vendin. Nazistët ishin shumë të aftë për t’i bërë njerëzit të flisnin.
Vince Pankoke: Pyetja e parë që iu bë atyre: “A e dini se ku fshihen ndonjë hebre tjetër?” Pra, ajo që bëmë është se ne kronizuam të gjitha arrestimet para dhe menjëherë pas bastisjes së aneksit, në përpjekje për të gjetur ndonjë lidhje që do të na tregonte se ata kaluan nga një arrestim në tjetrin.
Jon Wertheim: Dhe implikimi është, “Unë do ta bëj dënimin tuaj më të butë nëse hiqni dorë nga disa emra.”
Vince Pankoke: Po.
Jon Wertheim: Efektive?
Vince Pankoke: Oh, ishte shumë efektive.
Shumë shpejt dolën të dyshuar. Dhjetra prej tyre, si Willem van Maaren, punonjës në magazinë ku fshiheshin frankët, të cilin policia holandeze e kishte intervistuar në hetimet e saj.
Vince Pankoke: Ai ishte i dyshuari kryesor numër një pas luftës. Ai është duke punuar në katin e poshtëm në magazinë. Ai ishte shumë i lëvizshëm, dyshues. Në fakt një hajdut.
Jon Wertheim: Pra, ju thoni i shëmtuar, i dyshimtë, hajdut. E megjithatë, ju e eliminuat si të dyshuar.
Vince Pankoke: Megjithatë, jo një tradhtar. Ai nuk ishte antisemitik. Kishte nxitje të mos i tradhtonte sepse po ta bënte do të kishte humbur punën, do të ishte mbyllur biznesi.
Jon Wertheim: Çfarë po kërkoni konkretisht kur po shqyrtoni të dyshuarit?
Vince Pankoke: Po shikojmë, a kishin njohuri? Ne shikojmë motivin e tyre. E dini, cili do të ishte motivi? A ishin ata antisemitë? A po përpiqeshin ta bënin këtë për para? Dhe pastaj mundësi. A ishin edhe në qytet?
Jon Wertheim: Pra, kjo – njohuri, motiv, mundësi, kjo është ajo që unë po hamendësoj atë që keni përdorur kur jeni infiltruar në kartelet e drogës. Dua të them, kjo është teknikë standarde e FBI-së.
Vince Pankoke: Është teknikë standarde e zbatimit të ligjit.
Marrë me shkurtime nga: CBS NEWS. Përshtatur nga Tirana Today
